haghpoor zaman, elm khoda, eradeye elahi (PDF)

‫زمان‪ ،‬علم خدا و نسبت ارادههای الهی و انسانی‬
‫به بهانه رونمایی وانتشار کتاب «معمای زمان و حدوث جهان» استاد دینانی‬
‫نیما حق پور ـ مرداد ‪3131‬‬
‫این مقاله در پی آن است که اثبات نماید‪:‬‬
‫ـ خدا در خارج «زمان» و محیط بر آن نیست‪ ،‬بلکه «زمان» از صفات ذات الهی است و نه مخلوق حرکت‪،‬‬
‫ـ علم خدا به جزئیات سرانجامِ قطعی بشر تعلق نمیگیرد‪ ،‬و‬
‫ـ ارادة انسانی از جنس ارادة الهی میباشد و ارادة الهی نیز در عرض ارادههای انسانی است و نه در طول آن‪.‬‬
‫در مورد مسأله «زمان» سالها پیش اندیشیدهام‪ .‬مدخل تأمالت من در این باب دریافت حلقه مفقودهیی بود که به نظرم‬
‫موجب نظریه «قرآن؛ کالم محمد» دکتر سروش گشته بود‪ .‬به نظر میرسید که یکی از پیش فرضهای نظریة ایشان‪ ،‬عدم‬
‫تعلق «زمان» به «ذات الهی» است‪ ،‬به عبارت دیگر؛ خدا دارای بعد زمان نیست و خارج از حیطة آن است‪ .‬چرا؟ زیرا درک‬
‫چگونگی پدیدة وحی نسبت مستقیم دارد با مقوله «ارادة الهی»‪.‬‬
‫برای اراده الهی و نسبت آن با پدیدههای هستی‪ ،‬حداکثر سه حالت منطقی متصور است‪:‬‬
‫‪3‬ـ ارادة الهی فقط در طول پدیدههای هستی میباشد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ارادة الهی هم در طول و هم در عرض پدیدههای هستی میباشد‪.‬‬
‫‪1‬ـ ارادة الهی فقط در عرض پدیدههای هستی میباشد‪.‬‬
‫نظریه دکتر سروش منبعث از حالت اول است‪ ،‬چرا که ایشان در مقام پاسخ به آیت اهلل سبحانی مینویسند‪:‬‬
‫«‪ ...‬مشکل می توان پذیرفت که برای تک تک این احواالت و سواالت‪ ،‬آیاتی از ازل معین و مکتوب بوده‪ ،‬و خداوند‬
‫جبرئیل را میگماش ته تا از مخزن آیات‪ ،‬یکی را به مناسبت بر گیرد و نزد پیامبر ببرد تا بر امت خود فرو خواند‪ ...‬نیز‬
‫باطل است اگر گمان کنیم که با حدوث هر حادثهیی‪ ،‬اراده تازهیی در ذات باری پدید میآمده و آیهیی ساخته‬
‫میشده و بر جبرئیل القاء میشده تا به پیامبر القا کند‪ ...‬تجدد ارادات هم در مورد باری تعالی فرض محالی است‪.‬‬
‫خداوند چون معرض حوادث واقع نمیشود و تغییر نمیکند‪ ،‬نمیتواند هر دم ارادهیی بکند و تصمیمی بگیرد‪ .‬لذا‬
‫رفت و آمد جبرئیل میان خدا و رسول‪ ،‬و پیام آوردن و پیام بردن و برای هر حادثهیی آیهیی دریافت کردن و به زمین‬
‫آو ردن‪ ،‬مطلقا با متافیزیک فیلسوفان و متکلمان مسلمان موافقت ندارد و بهیچ رو معقول و موجه نیست‪ ...‬نیز میافزایم‬
‫که بنا بر حکمت اسالمی افعال الهی مسبوق و معلل به اغراض نیست‪ ،‬و در جای خود مدلل شده است که محال است‬
‫باری تعالی برای رسیدن به غرضی و هدفی کاری بکند‪ .‬او فاعل بالقصد نیست‪ .‬اینکه گاهگاه اراده تازهیی بکند و آیه‬
‫تازه یی را برای تحصیل غرضی و توضیح مطلبی یا ایجاب و تحریمی نازل کند‪ ،‬از اشد محاالت است‪ .‬گرچه همه‬
‫چیز به اذن و علم و اراده باری است اما این اراده ورزی به شیوه انسانی نیست‪»...‬‬

‫‪3‬‬

‫بنابراین به استناد سطور فوق؛ دکتر سروش قائل به وجود ارادة عرضی برای ذات باری تعالی نبوده و ارادة الهی را‬
‫طولی میدانند‪ .‬اما چرا از نظر دکتر سروش «تجدد ارادات در مورد باری تعالی فرض محالی است»‪ .‬پاسخ را باید در‬
‫دیدگاه برخی حکماء مسلمان ناظر بر اینکه «افعال الهی مسبوق و معلل به اغراض نیست» جست‪ .‬از منظر دیدگاه آنها؛‬
‫افعال الهی حادث نیستند بلکه قدیمند و به عبارت دیگر نسبت باری تعالی با پدیدههای هستی نسبت «معمار بازنشسته»‬
‫‪3‬ـ «طوطی و زنبور»‪ ،‬پاسخ دوم عبدالکریم سروش به آیت اهلل جعفر سبحانی‪ ،‬اردیبهشت ‪3131‬‬

‫است‪ .‬به نظر نگارنده مهمترین پیش فرضی که این دیدگاه بر اساس آن شکل گرفته‪ ،‬عدم تعلق «زمان» به «ذات الهی»‬
‫است‪ .‬اکثر حکماء مسلمان خدا را منزه از بعد زمان میشناسند و او را عالم به هر علمی میدانند‪.‬‬
‫خالصة اقوال حکماء و عرفاء و متکلمان در باب علم خداوند‪:‬‬
‫«‪ 3‬ـ مالصدرا ‪ :‬علم تامّ به علت تامّه مقتضی علم تامّ به معلول آن است و ذات حق علت تامّه موجودات است پس‬
‫علم او به ذات خودش عین علم او است به موجودات‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ابن سینا و فارابی‪ ،‬بهمنیار گویند‪ :‬اقسام صور ممکنات در ذات حق بر وجه کلی است‪.‬‬
‫‪1‬ـ اتحاد ذات با صور متصله (اتحاد عاقل و معقول) است‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ علم او به صور مفارقه و مثل عقلیه عبارت از علم او است به انواع جسمیه‪ .‬یعنی علم حق مستقیم به صور علمیه‬
‫است که از دیدگاه افالطون مثل عقلیه است و از طریق مثل به جزئیات عالم است‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ علم حق نخست به ثابتات ازلیه است که قبل از اینکه کسوت وجود بپوشند متعلق علم خداوند و ارادة او بودهاند‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ قول ششم که شبیه به قول دوم است گوید خداوند به علم اجمالی عالم به ممکنات است از طریق علم به کلیات‬
‫و این قول میتواند همان قول به صور عقلیه یا مثل باشد‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ قول دیگر اینکه خداوند به معلول اول علم تفصیلی دارد و از طریق معلول اول علم اجمالی به سایر موجودات‬
‫دارد‪ .‬این اقوال در دو قول خالصه میشود یکی اینکه خداوند به همة موجودات کلی و جزئی عالم است به علم‬
‫تفصیلی و دوم اینکه خداوند به مراتب اولیه وجود و معلول اول علم تفصیلی دارد و از طریق آن به موجودات‬
‫جزئیه عالم است‪.‬‬
‫و مالصدرا گوید‪ :‬کل اقوال در این باب دو قول است یکی کسانی که علم حق را منفصل از ذات میدانند و دیگر‬
‫کسانی که علم حق با منفصل از ذات نمیدانند‪ .‬قول اول یا قایل به ثبوت معدوماتاند و یا قایل به اعیان ثابتهاند که‬
‫به ترتیب متکلمان و عارفان باشند (مالصدرا اعتقاد دارد که معدومات ثابته همان اعیان ثابته است) طرفداران قول‬
‫دوم یا گویند علم او به اشیای خارجی نفس وجود آنها است که علم فعل حق است که موجب وجود آنهاست و یا‬
‫گویند علم خداوند عبارت از صور قائمه به ذات خود است که همان مثل افالطونی باشد که در ردیف چهارم گفته‬
‫شد‪».‬‬

‫‪3‬‬

‫بنابراین از نظر برخی از حکماء و فالسفه‪« ،‬علم خداوند» شامل تمام کلیات و جزئیات غایت و آیندة هستی است‪،‬‬
‫چرا که اگر اینگونه نباشد علم او مطلق نیست و بنابراین دیگر خدا نیست! پس چون خدا عالم مطلق‪ ،‬قادر مطلق‪ ،‬و امثالهم‬
‫هست‪ ،‬او همه چیز را قبل از حدوث آنها می داند‪ .‬از این رو بسیاری قائل به قدیم بودن قرآن گشته و صراحتاً یا تلویحاً‬
‫جبر را حاکم بر نظام هستی تلقی کرده اند‪ .‬چرا که اگر خداوند عالم به تمام کلیات و جزئیات غایت و آینده هستی است‪،‬‬
‫پس در واقع ارادة ما انسانها دخیل در سرانجام ما نمیباشد چون همه چیز‪ ،‬حتی جزئیات آنها‪ ،‬از قبل مشخص است زیرا‬
‫که خداوند به آن عالم است‪.‬‬
‫«عارفان نظر فالسفه مشاء را در باب علم خدا بالکل باطل میدانند که گویند علم خداوند به ذاتش عین ذاتش و‬
‫علم او به اشیای ممکنه عبارت از وجود عقل اول است با صورتهای قائمه بر آن‪ .‬و گویند بنابر قواعد خود آن حکما‬
‫عقل اول حادث است به حدوث ذاتی و حقیقت علم او قدیم است زیرا علم او عین ذات او است و عالوه بر آن‬
‫عقل اول به حکم امکان ذاتی مسبوق به عدم ذاتی است و خداوند قبل از خلق او عالم به او بوده است زیرا از‬
‫شرایط خلقت علم به مخلوق است پس علم به آن قبل از وجود آن حاصل بوده است و نه بعد از وجود آن‪ ،‬ابن‬
‫‪3‬ـ «فرهنگ اصطالحات فلسفی مالصدرا»‪ ،‬دکتر سید جواد سجادی‪ ،‬سازمان چاپ‪ ،‬انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی‪ ،3113 ،‬ص ‪163‬‬
‫و ‪ 163‬ذیل «علم واجب»‬

‫عربی و عارفان ب عد از وی برآنندکه علم خداوند به اشیاء یعنی علم ذات به ذات است و همین طور است قدرت او‪.‬‬
‫پس علم او به اشیاء عبارت از علم او به عقل اولی و صور قائمه به آن نیست‪ .‬ابن عربی علم حق را متعلق به همان‬
‫اعیان ثابته میداند که حقایق اشیاء و معانی کلیه و جرئیهاند که در خارج ظهور عینی پیدا میکنند بدان سان که‬
‫متعلق علم اند و گوید آن ذاتی که موجودات را از کتم عدم ابداع کرد و لباس وجود به آنها پوشانید‪ ،‬آن اشیاء‬
‫مخلوق خود و حقایق آنها و صور الزمة آنها را میدانست که آفرید قبل از ایجاد و ابداع و موجودات و صور علمیة‬
‫اشیاء از لحاظ وجود‪ ،‬عین حقاند و به اعتبار تعیّن غیراویند‪».‬‬

‫‪3‬‬

‫اما نکتة کلیدی اینجاست که علم به هستی تعلق می گیرد و نه به عدم‪ .‬خداوند انسان را خلیفة خود بر روی زمین‬
‫میخواند‪ 2،‬و انسان جانشین حتماً باید مراتبی از صفات الهی را دارا باشد که بتواند جانشینی کند‪ .‬برای جانشینی کردن هم‬
‫باید بتواند فاعل باشد و برای فاعلیت باید دارای اراده باشد‪ .‬پس حال که انسان پدیدهیی دارای اراده است‪ ،‬ارادة او نیز در‬
‫رقم زدن سرانجامش دخیل است و به تبع آن‪ ،‬ارادة جمیع انسانها در رقم زدن غایت و سرانجام هستی (حداقل بر روی‬
‫زمین) دخیلند‪ .‬به عبارت دیگر؛ سرانجام هر انسانی تابعی است از متغیرهای متعددی از قبیل اراده الهی‪ ،‬ارادة خود آن‬
‫انسان و ارادة دیگر انسانها که در طول تاریخ و در زمان حال در تعیین حدود و ثغور بستر زیست این انسان مؤثر بودهاند‪.‬‬
‫حتی اگر ارادة الهی را ثابت بدانیم و الیتغیر و در طول پدیدههای هستی‪ ،‬باز هم در تحقق سرانجام هر انسانی متغیر‬
‫ارادههای انسانی دخیلند و آن را متغیر می گردانند‪ .‬آری خداوند عالم است به هر علمی‪ ،‬اما سرانجام بشر که تابعی است‬
‫و ابسته به تغییر متغییر ارادة انسانی‪ ،‬اساساً در حال حاضر عدم است‪ ،‬و علم به وجود تعلق میگیرد نه به عدم‪ .‬علم مطلق‬
‫خداوند به عدم مانند ضرب عدد بینهایت است در صفر که حاصل صفر میشود‪ .‬علم به عدم اصالً در حوزة امکان‬
‫نمیگنجد‪ .‬در قرآن آیهیی هست که میفرماید‪:‬‬

‫َّحتى ٰ َّ َي ِل َجَّ‬
‫إب َّإلس َمآ ِء ََّو َلا َّ َي ْدخُ لُو َن َّإلْ َجن َة َ‬
‫إِنَّ َّإل ِذ َين َّكَذ ُبوإ َّبِآ َيآتِ َنآ ََّو ْإس َت ْك َب ُرَّوإ َّ َع ْن َهآ َّ َلا َّتُفَت ُح َّلَ ُه ْم َّ َإ ْب َو ُ‬
‫ين (اعراف ‪)43‬‬
‫آطَّ َو َك َ َٰذلِكَ َّن َْجزِيَّإلْ ُم ْج ِرَّ ِم ََّ‬
‫يَّس ِّمَّإلْ ِخ َي َِّ‬
‫إلْ َج َم ُلَّ ِف َ‬
‫«بیگمان کسانی که با آیات ما (همانها و ما را) تکذیب کردند و از (پذیرفتن) آنها تکبّر ورزیدند‪ ،‬درهای‬
‫آسمان برایشان هرگز گشوده نشود و به بهشت در نیایند‪ ،‬تا آنکه طناب شتر در سوراخ سوزن داخل شود‪ .‬و‬
‫بدینسان مجرمان را کیفر میدهیم‪(».‬ترجمه صادقی تهرانی)‬

‫در این آیه خداوند بهشت را به هیچ وجه مشمول حال مکذبان و مستکبران و مجرمان نمیداند و امکان آن را منوط‬
‫میکند به رد شدن طناب شتر از سوراخ سوزن!!! یعنی امکان ندارد‪ .‬همگان شاید این چنین سؤالهایی را شنیده باشیم که؛‬
‫آیا خداوند میتواند شتر را از سوراخ سوزن عبور دهد؟ و احتماالً پاسخ شنیدهایم که خداوند قادر مطلق است پس حتماً‬
‫اگر بخواهد می تواند چنین کند‪ .‬اما باید دقت کنیم که «توانایی» زمانی موضوعیت دارد که «امکان» انجام کاری در نظام‬
‫هستی وجود داشته باشد‪ .‬خداوند «علی کل شیء قدیر» هست اما در حیطة ممکنات‪ .‬حوزة «امکان» مقدم است بر حوزة‬
‫«توانایی» و تا فعلی ممکن نباشد نباید از توانایی انجام آن فعل پرسید‪ .‬علم به عدم هم در حوزه امکان نمیگنجد و در‬
‫نتیجه این موضوع بالمحل است‪.‬‬
‫اما منشاء «زمان» چیست؟‬
‫«بعضی از فالسفه گفته اند زمان امری است موهوم یعنی موجود به وجود وهمی‪ .‬و بعضی منکر وجود زمان شدهاند‪.‬‬
‫‪3‬ـ همان‬
‫‪2‬ـ سورة بقره آیة ‪« : 13‬إنّي جَاعِلٌ فِي الْأرْضِ خَليفَةً»‬

‫بعضی گفته اند زمان عبارت از فلک االفالک است‪ ،‬بعضی گویند زمان عبارت از مطلق حرکت است‪ .‬بعضی‬
‫گویند حرکت فلک االفالک است‪ .‬مشاهیر فالسفه گویند زمان مقدار حرکت است و موجودی است غیر‬
‫قارالوجود و متقوم به حرکت و حرکت حامل آن است و باألخره عدهای دیگر گویند زمان عبارت از آنات متتالیه‬
‫است‪ .‬بعضی گویند زمان مقدار وجود است‪ .‬بعضی گویند زمان عبارت از ذات واجب الوجود است‪ .‬بعضی گویند‬
‫نسبت متغیر به متغیر‪ ،‬زمان است‪ .‬صدرا گوید زمان میزان حرکت و مقیاس متحرکات است «من حیث هی‬
‫متحرکات» و چنانکه بعضی گویند زمان مقدار وجود نیست‪ ...‬مالصدرا زمان را امری وجودی و حتی نوعی از‬
‫وجود می داند و مقدار حرکت‪ ...‬زمان از لحاظ ماهیت مقدار حرکت است‪ .‬زمان معمول و مورد استناد مقدار‬
‫حاصل از حرکت فلک اعلی است و مقدار همة حرکات دیگر هم زمان است و اصوالً موقعی که ثابت شد که‬
‫حرکت در مقوله جوهر هم واقع است و کل موجودات بالذات در حرکت اندازه حرکات جزیی جمعاً یک‬
‫حرکت کلی تحقق مییابد که زمان کلی مقدار حرکت کلی موجودات خواهد بود‪ .‬و اندازهگیری زمان به حرکت‬
‫است‪».‬‬

‫‪3‬‬

‫بنابراین عقاید گوناگون دربارة زمان را میتوان به صورت زیر دستهبندی نمود‪:‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬ـ زمان امری موهوم است و وجود واقعی ندارد‪.‬‬
‫‪2‬ـ زمان مرکب از آنات متتالی است و آن حد فاصل بین گذشته و آینده است‪.‬‬
‫‪1‬ـ زمان جوهری است جسمانی و نفس فلک اقصی است‪.‬‬
‫‪4‬ـ زمان مقدار حرکت مطلق است‪.‬‬
‫‪5‬ـ زمان حرکت فلک اقصی است‪.‬‬
‫‪6‬ـ ‪ ...‬زمان مقدار وجود است‪.‬‬
‫بنابر آنچه آمد برخی از حکماء و فالسفه‪ ،‬وجود «زمان» را ناشی از «حرکت» پنداشته و گفتهاند تا حرکتی نباشد‪،‬‬
‫زمان خلق نمی شود و زمان میزان حرکت است‪ .‬از نظر ایشان اگر حرکتی نباشد‪ ،‬زمانی هم نیست‪ .‬اما مدعای نگارنده این‬
‫است که «زمان» بستری برای «حرکت» است و وجود زمان نیازمند وجود حرکت نیست‪ ،‬بلکه تحقق حرکت نیازمند بستر‬
‫زمان می باشد‪ .‬بناء به مباحث حکماء و فالسفه‪ ،‬هر حرکتی نیازمند مبدأ‪ ،‬مقصد‪ ،‬مسیر و محرک است و حرکت‪ ،‬گذر از‬
‫وضعی به وضع دگر است‪ .‬خوب اگر تمامی شرایط برای تحقق یک حرکت محقق باشد به جز محرک‪ ،‬حرکتی اتفاق‬
‫نمیافتد و اگر محرک هم باشد اتفاق میافتد‪ .‬حال میتوان پرسید‪ :‬اگر پارامترهای فوق الذکر برای دو حرکت یکسان‬
‫محقق باشد و فقط در یکی محرک وجود نداشته باشد‪ ،‬و بناءبراین یکی اتفاق بیفتد و دیگری اتفاق نیفتد‪ ،‬و به اعتبار اولی‬
‫که اتفاق افتاده زمانی را قائل باشیم‪ ،‬آیا برای دومی گذر آن زمان قابل تصور نیست؟! بدیهی است که گذر زمان هست‪،‬‬
‫چه حرکتی باشد‪ ،‬چه نباشد‪ .‬زمان وجود است و اساساً وجود آن قابل وجدان کردن است‪.‬‬
‫باری تعالی کامل مطلق است و منزه از هر نقصانی که نیازمند حرکت او باشد در ذاتش تا آن نقصان مرتفع گردد‪.‬‬
‫اما خداوند‪ ،‬خالق است و خا لقیت او ذاتی او است‪ ،‬بنابراین او همیشه فاعل است و فعل او یعنی «حرکت» الهی‪ .‬بنابراین‬
‫عدم قائل شدن حرکت برای خدا در ذاتش‪ ،‬عدم قائل شدن زمان برای او را منطقاً در پی ندارد‪ ،‬چرا که فاعلیت او الزمان‬
‫نمیتواند باشد‪ .‬نسبت خداوند و زمان‪ ،‬مانند نسبت ارادة الهی است با خدا‪ .‬زمان‪ ،‬وجودش از خدایی خدا است‪ .‬خدا حیّ‬
‫‪« 1‬فرهنگ اصطالحات فلسفی مالصدرا»‪ ،‬دکتر سید جواد سجادی‪ ،‬سازمان چاپ‪ ،‬انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی‪ ،3113 ،‬ص ‪253‬‬
‫ذیل «زمان»‬

‫‪ 2‬همان‬

‫قیوم است‪ 3،‬زندهیی که پایدار است و مرگ نمیپذیرد‪ ،‬یعنی پویایی همیشگی‪ ،‬یعنی فاعلیت همیشگی‪.‬‬
‫حتی اگر به زعم اکثر حکماء و فالسفه‪« ،‬زمان» را میزان «حرکت» فرض کنیم‪ ،‬با توجه به اینکه فعل خداوند هم‬
‫نوعی حرکت است‪ ،‬بنابراین به ازاء این حرکت همیشگی‪ ،‬خلق زمان هم همیشگی میشود‪ ،‬چرا که خدا همیشه خالق‬
‫است‪ .‬پس زمان جدا ناشدنی از خدا است و به مثابه یکی از صفات ذات الهی باید آن را درک نمود‪ .‬خدا که هست‪ ،‬زمان‬
‫هم هست‪ ،‬خلقت هم هست‪ ،‬و این را در نقد نظر استاد دینانی نیز میگویم که مینویسند‪:‬‬
‫«پایین ترین مرتبه زمان همان زمانی است که شب و روز دارد و پیوسته در تحول و تغییر است‪ .‬این زمان همان‬
‫چیزی است که اگر از جنبة عمودی و باطنی آن صرف نظر کنیم دارای یک امتداد افقی است که نمیتوان برای‬
‫آن آغاز و انجام در نظر گرفت‪ .‬زیرا برای اینکه آغاز زمان در نظر گرفته شود باید لحظهیی مفروض گردد که قبل‬
‫از آن‪ ،‬زمان وجود نداشته و سپس از همان لحظه به وجود آمده است‪ .‬ولی فرض چنین لحظهیی که در آن یا قبل از‬
‫آن‪ ،‬زمان وجود نداشته خود فرض زمان است و بنابراین فرض عدم زمان مستلزم اثبات زمان خواهد بود و البته‬
‫چیزی که از فرض نیستی آن هستی آن الزم میآید یک فرض معقول نخواهد بود‪ .‬فرض پایان زمان نیز با همین‬
‫مشکل روبهرو میگردد‪ .‬زیرا برای اینکه زمان پایان یابد باید لحظهیی مفروض شود که در آنجا زمان به پایان‬
‫رسیده است‪ ،‬ولی فرض یک لحظه بدون فرض زمان امکان پذیر نخواهد بود‪ .‬با توجه به آنچه ذکر شد میتوان‬
‫گفت زمان آغاز نمیتواند آغاز زمان و انجام آن باشد‪ .‬به عبارت دیگر میتوان گفت زمان آغاز و انجامی از جنس‬
‫خود ندارد بلکه آغاز و انجام زمان نحوهیی دیگر از هستی است که آن هستی زمان نیست‪ ...‬ازل عبارت است از‬
‫آنچه الزمان است و بر زمان سبق و تقدم دارد‪ ،‬ولی این سبقت زمانی نیست‪ .‬به عبارت دیگر میتوان گفت میان‬
‫خداوند تبارک و تعالی و جهان بُعد یا فاصله یی که دارای اندازه باشد وجود ندارد‪ ،‬زیرا هر گونه بعد و اندازه از‬
‫اجزا و شئون عالم شناخته می شود و در غیر این صورت موجود نخواهد بود‪ .‬به هر صورت نسبت عالم با خداوند‬
‫تبارک و تعالی و نسبت حق تبارک و تعالی با عالم نسبت زمانی نیست و از قبل و بعد زمانی و حتی معیت زمانی نیز‬
‫نمی توان سخن به میان آورد‪ ،‬زیرا خداوند تبارک و تعالی یک موجود زمانی نیست و در زمان نیز نمیگنجد‪ .‬به این‬
‫ترتیب و با توجه به اینکه زمان خود از اجزا و شئون عالم است باید پذیرفت که عالم در طول زمان حادث نشده‬
‫است و حدوث آن زمانی نیست‪ .‬البته ادراک این سخن برای بسیاری از مردم مشکل است زیرا در وهم عامه مردم‪،‬‬
‫ازل جزئی از زمان است که بر اجزای دیگر آن مقدم است‪ .‬کسانی که چنین توهم میکنند اسم زمان را بر ازل‬
‫اطالق نمیکنند ولی در واقع و به حسب معنی آن را جزئی از زمان به شمار میآورند و باز هم چنین توهم میکنند‬
‫که ازل بخشی از زمان است که خداوند تبارک تعالی در آن جای دارد و هیچ موجود دیگری در آن جای ندارد‪.‬‬
‫این اشخاص به توهم باطل خود آگاهی ندارند و نمیدانند که خداوند در زمان و مکان نیست بلکه محیط بر آنها و‬
‫بر هر چیز دیگری است و هیچ چیزی بر او احاطه ندارد‪ .‬کسانی که عالم را در مجموع حادث زمانی میدانند و از‬
‫عدم زمانی پیش از وجود عالم سخن می گویند به این نکته آگاهی ندارند که زمانِ عدمِ عالم نیز جزئی از زمان به‬
‫شمار میآید و چیزی که جزئی از زمان به شمار میآید در واقع جزئی از عالم نیز شناخته میشود و البته جزء عالم‬
‫نمیتواند بر کل عالم تقدم داشته باشد‪».‬‬

‫‪2‬‬

‫مجدداً تکرار مینمایم که بنا بر استدالالتی که در این مقاله آمد‪ ،‬میتوان نتیجه گرفت که «زمان» از صفات ذات‬
‫‪3‬ـ آیات بقره ‪ ،255‬آل عمران ‪ ،2‬طه ‪333‬‬
‫‪« -2‬جالل الدین دوانی فیلسوف ذوق التّألّه»‪ ،‬غالمحسین ابراهیمی دینانی‪ ،‬انتشارات هرمس‪ ،3133 ،‬ص ‪ 43‬تا ‪ .41‬البته اخیراً از استاد‬
‫دینانی کتابی رونمایی و منتشر شده است با عنوان «معمای زمان و حدوث جهان» که متأسفانه هنوز در دسترس نگارنده قرار نگرفته‬
‫است که ببیند نظر ایشان تغییر کرده است یا نه‪.‬‬

‫خداوند است و چون خدا هست‪ ،‬زمان هم هست‪ ،‬ازلی و ابدی‪ ،‬و خدا خارج از زمان نیست‪ ،‬بلکه زمان ذاتی او است‪.‬‬
‫و اما ماهیت ارادة الهی؟‬
‫« صدرا گوید اراده در تمام موجودات ذواراده به یک معنا نیست و بلکه تابع وجود آنها است و همانطور که حقیقت‬
‫وجود مختلف است اراده ساری در موجودات صاحب اراده نیز مختلف است و از این جهت که اراده مانند وجود‬
‫و بلکه عین وجود است تعریف و شناسایی کنه آن دشوار است و بالجمله اراده مانند علم است و علم همانند وجود‬
‫و بلکه عین وجود است‪ ...‬و هرگاه کسی بخواهد فعلی را انجام دهد باید علم به آن داشته باشد که تصور آن و‬
‫تصدیق به فایدة آن است و بعد از آن اراده و عزم و شوق و میل و حرکت اعضا است‪ .‬توضیح آنکه هر امری که‬
‫بخواهیم انجام دهیم ابتدا تصور آن را کرده فوایدی که از آن فعل عاید ما میشود در نظر و منافع و مضار آن را‬
‫مورد توجه قرار میدهیم‪ .‬و عزم بر انجام یا عدم انجام آن گرفته و شوق مؤکد حاصل شده و سپس عضالت برای‬
‫انجام آن به حرکت در میآید‪ ...‬یکی از مسائل دشوار باب اراده چگونگی ارادة خداوند در خلق عالم میباشد‪.‬‬
‫خالصة ایراد در باب ارادة حق این است‪ .‬آیا ارادة خداوند نسبت به اشیای در حین حدوث آنها است یا قبل از‬
‫حدوث آنها و یا خداوند قبل از حدوث و ایجاد اشیا ارادة خلق آنها را داشتهاند یا نه اگر گفته شود که خداوند‬
‫ارادة خلق آنها را داشته اند چون اراده و علم او عین خلق است خود ایرادی را ایجاب میکند و اگر گفته شود که‬
‫ارادة خداوند قبل از خلق متعلق به اشیا نبوده است و در حین خلقت اراده تعلق گرفته است ایراد دیگر الزم آید‪.‬‬
‫مالصدرا میگوید این گونه شبهات از این رو حاصل شده است که گمان بردهاند که اراده خداوند هم به مانند‬
‫اراده ما است و در ذات خدا هم اراده به معنی عزم و اجماع بر فعل است در حالی که اصوالً این طور نیست و‬
‫خداوند در ازل عالم به سلسلة موجودات و جمله نظام اتم و روابط آنها از بدو وجود تا نهایات آن بوده است و‬
‫یکجا وطراً آفریده شده است در لوح محفوظ و علم باری‪ ،‬نهایت بر حسب اقتضاهای زمان و مصالح به تدریج از‬
‫علم به عین آیند‪ ...‬و بالجمله دربارة ارادة خداوند همان طور که در باب علم و قدرت او آمده است اراده عین علم‬
‫او و ذات او است و علم خداوند به فیضان اشیا از او همان عبارت از ارادة او است و رضایت او است و این عبارت‬
‫از اراده ای است که عاری از نقص و امکان است و قهراً این تعریف منافات دارد با تفسیری که پارهای از قدرت‬
‫کرده و گفتهاند قدرت عبارت از صحت فعل و ترک آن میباشد‪ .‬مالصدرا گوید‪ :‬نسبت اراده به مراد مانند نسبت‬
‫علم است به معلوم و بلکه مانند نسبت وجود است به شیء موجود‪ ...‬خالصة کالم این است که اراده و محبت به‬
‫مانند علم یک معنا است‪ ،‬در واجب تعالی عین ذات است و عین داعی در غیر خداوند صفت زاید بر او است و غیر‬
‫از قدرت و غیر دائمی است و باألخره در انسانها صفات هم زاید بر ذاتند و هم متفرقند و عین یکدیگر نیستند لکن‬
‫در ذات حق همه هم عین ذاتند و هم متحدند و بدین ترتیب مقایسه اراده دربارة خداوند با ارادة انسان درست‬
‫نیست و همة ایراداتی که فالسفه و متکلمان به میان آورده اند ناشی از این قیاس و مقایسه بوده است و اراده در هر‬
‫چیزی تابع نوع وجود آن چیز است و همانطور که حقیقت وجود مختلف است به امکان و غنی و حاجت و بساطت‬
‫و ترکیب و غیره‪ ،‬حکم اراده و محبت هم بدین سان میباشد زیرا اراده رفیق وجود است و عیناً به مانند وجود‬
‫اقسامی دارد و مراتبی دارد که مرتبت اکمل و بسیط و وجوب آن‪ ،‬ارادة حق تعالی است‪».‬‬

‫‪3‬‬

‫حال جدا از چنین مباحث فلسفی و حکمی و نقد آنها در باب ارادة الهی‪ ،‬اگر زمان را ذاتی خدا بدانیم‪ ،‬و وجود او‬
‫را مالزم وجود باری تعالی‪ ،‬به سادگی میتوانیم پاسخ دهیم که آیا ارادة الهی طولی است یا عرضی یا هر دو؟ ابتداء بهتر‬
‫است به مفهوم «اراده» دقت کنیم‪ .‬اراده لحظه به لحظه باید اعمال شود تا فعلی صورت پذیرد‪ ،‬پس میتوان نتیجه گفت که‬
‫‪3‬ـ «فرهنگ اصطالحات فلسفی مالصدرا»‪ ،‬دکتر سید جواد سجادی‪ ،‬سازمان چاپ‪ ،‬انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی‪،‬‬
‫‪ ،3113‬ص ‪ 66‬تا ‪ 13‬ذیل «اراده»‬

‫«اراده» ذاتاً عرضی است و نه طولی‪ .‬چرا که اگر یک «آن» اراده قطع شود فعل صورت نمیپذیرد‪ .‬مثالً شما اراده میکنید‬
‫از یک نقطه به نقطة دیگر بروید‪ ،‬هر جا که دیگر نخواهید به مسیر ادامه دهید‪ ،‬این فعل شما متوقف میشود و ارادة پیشین‬
‫شما بال اثر میشود‪.‬‬
‫اما در مورد خداوند‪ ،‬چون علمش مطلق است‪ ،‬تواناییاش مطلق است‪ ،‬و‪ ...‬بنابراین ماحصل ارادة الهی که ذاتاً‬
‫عرضی است‪ ،‬طولی می نمایاند چرا که ارادة هر لحظه همانند ارادة لحظات قبل و بعد خود است‪ ،‬در یک راستا‪ ،‬با پشتوانه‬
‫علم و توانایی مطلق الهی‪ ،‬بنابراین خالی از اشتباه و منزه از نقصان و هوای نفس و شهوت و بی نیاز از دگرگونی و اصالح‪.‬‬
‫ارادة الهی به مثا بة خط مستقیمی است متشکل از بینهایت نقاط به هم پیوسته‪ .‬ارادة الهی هر «آن» بر هستی اعمال میشود و‬
‫اگر لحظهیی اراده الهی نباشد‪ ،‬هستی نیستی میشود‪.‬‬

‫كُلَّ َي ْو ٍمَّ ُه َوَّفیَّشَ آ ٍَّنَّ(الرحمن ‪َّ )23‬‬
‫اما ارادة الهی که ذاتاً عرضی است‪ ،‬هم آثار طولی (تکوینی) دارد و هم آثار عرضی‪ .‬آثار طولی مانند چرخش و‬
‫نظم طبیعت و نظام اسباب حاکم بر هستی و آثار عرضی مانند وحی و الهام‪.‬‬
‫نتیجتاً می توان گفت که اراده‪ ،‬اراده است‪ ،‬زمان‪ ،‬زمان است و علم‪ ،‬علم است‪ ،‬حال چه برای خدا‪ ،‬چه برای انسان و‬
‫خالقی که انسان را جانشین خود بر روی زمین آفریده‪ ،‬مراتبی از برخی صفات خود را بدو افاضه نموده است تا امکان‬
‫جانشینی ممکن باشد‪.‬‬
‫نیما حق پور ـ مرداد ‪3131‬‬
‫‪nima.haghpoor@gmail.com‬‬