A. i B. Strugacki Naselenyj ostriv (PDF)

Sociälno-psychologi na fantasty na povis , v jakij autory zmalovuju g obalni
kartyny pozazemnoho svitu. Potrapyvšy v cej svit, ho ovnyj heroj zmušenyj robyty
vybir pomiž pravdoju j omanoju, obovjazkom i zradoju, estiu i ha boju.

Perek av z rosij koji Stanis av Pav ov kyj
Chudožnyk Kostiantyn Su yma
Recenzent S. Ja. Jermo enko, doktor ologi nych nauk
Redaktor O exandr Jem enko
Perek adeno za vydanniam:
A. Strugackij, B. Strugackij. Obitajemyj ostrov. M.: Det. lit., 1971.

Maxym pro ynyv luk, vysunuvsia i z ostrachom zyrknuv u nebo. Vono tut bu o
ny ke i jake tverde, bez ehkovažnoji prozorosti, jaka natiakaje na nezh ybymis kosmosu i množynnis nase enych svitiv, — spravžnia biblij ka tverdi , h ade ka j nepronyk yva. Tverdi cia bezsumnivno spyra asia na mohutni p i miscevoho At anta
j rivnomirno fosfory asia. Maxym pošukav u zeniti dirku, probytu korab em, a e dirky
tam ne bu o — rozp yva ysia tilky dvi ve yki orni ciatky, niby krap yny tuši u vodi.
Maxym roz ynyv luk navstiž i zistrybnuv u vysoku suchu travu.
Povitria bu o haria e i huste, pach o py om, starym zalizom, roz av enoju ze enniu, žyttiam. Smertiu takož pach o, davnioju i nezrozumi oju. Trava bu a do pojasa;
nepodalik temni y aharnyky, abyjak strymi y ponuri kryvulasti dereva. Bu o vydno
majže tak, jak buvaje jaskravoji misia noji no i na Zemli, a e ne bu o misia nych tinej
i ne bu o misia noji tumannoji b akyti. Vse bu o sire, zaporošene, p aske. Korabel
stojav na dni ve eznoji u ohovyny z po ožystymy schy amy; miscevis dovko a vyrazno zdijma asia do rozmytoho, mianoho vydnokraju, i ce bu o dyvno, tomu š o
de poriad tek a rika, ve yka i spokijna, tek a na zachid, vhoru po schy u u ohovyny.
Maxym obijšov korabel, vedu y do oneju po cho odnomu, trochy vo ohomu
joho boci. Vin vyjavyv slidy udariv tam, de j spodivavsia. H yboka nepryjemna umjatyna pid indykatornym kilcem — ce ko y korabel znah a pidkynu o j zava o na bik,
až kiberpi ot obrazyvsia, i Maxymovi dove osia spišno perechopyty upravlinnia, i zazube bila pravoji zinyci — ce desia ma sekundamy pizniše, ko y korabel pok o na
nis i vin oslip na odne oko. Maxym znovu hlanuv u zenit. orni ciatky vže
vydniysia. Meteorytna ataka u stratosferi, jmovirnis — nul ci ych nul-nul… A e ž bu -jaka
mož yva podija ko y-nebu ta vidbuvaje sia…
Maxym prosunuvsia u kabinu, peremknuv upravlinnia na autoremont, zadijav
expres- aboratoriju i popriamuvav do riky. Pryhoda, zvisno, prote odnakovo rutyna.
Nu ha. U nas v GVP navi pryhody rutynni. Meteorytna ataka, promeneva ataka,
avarija pry posadci. Avarija pry posadci, meteorytna ataka, promeneva ataka… Pryhody ti a.
Vysoka amka trava še esti a j chruskoti a pid nohamy, kolu e nasinnia vpyva osia v šorty. Hudu y, na eti a chmara jakoji mošvy, pomyhti a pered ob
iam i vidsta a. Dorosli, považni ludy u Grupu Vilnoho Pošuku ne jdu . U nych svoji dorosli,
považni spravy, i vony znaju , š o vsi ci uži planety u suti svojij dovoli odnomanitni
j utom yvi. Odnomanitno-vtom yvi. Vtom yvo-odnomanitni… Zvisna ri , jakš o tobi

dvadcia rokiv, jakš o ty ni oho do adu ne vmiješ, jakš o ty do adu ne znaješ, jakoho
vminnia tobi cho sia, jakš o ty š e ne nav yvsia cinuvaty svij najbilšyj skarb — as,
jakš o u tebe nemaje i ne peredba aje sia jakycho osob yvych ta antiv, jakš o dominantoju tvoho jestva u dvadcia rokiv, jak i desia rokiv tomu, za yšaje sia ne ho ova,
a ruky i nohy, jakš o ty nastilky prymityvnyj, š o ujavlaješ, bucimto na nevidomych
planetach možna vidšukaty jaku koštovnis , nemož yvu na Zemli, jakš o, jakš o,
jakš o… to todi… zvisno. Todi bery kata og, vidkryvaj joho na bu -jakij storinci,
ty ny palcem u bu -jakyj riadok i ety sobi. Vidkryvaj planetu, nazyvaj jiji v asnym
imenem, vyzna aj zy ni charakterystyky, byjsia zi strachovy kamy, ko y vony tobi
trapla sia, vstupaj u kontakty, ko y bude z kym, robinzo potrošku, ko y nikoho ne
vyjavyš… I ne te š ob use ce namarno. Tobi podiakuju , tobi skažu , š o ty zrobyv
posylnyj vnesok, tebe vyk e dla detalnoji rozmovy jakyj-nebu vyzna nyj fachive … Školari, osob yvo vidstaju i j obovjazkovo z mo odšych k asiv, pozyratymu
na tebe z poštyvistiu, odnak u ytel pry zustri i spytaje yše:
«Ty use š e v GVP?» — j perevede rozmovu na inšu temu, i yce v nioho bude
vynuvate j sumne, bo vidpovidalnis za te, š o ty use š e v GVP, vin prybyraje na sebe.
A ba ko skaže: «Hm…» — i nevpevneno zaproponuje tobi misce aboranta; a maty
skaže: «Maxyku, a e ž ty ci kom prystojno maluvav u dytynstvi…»; a Peter skaže:
«Skilky možna? Dosy ha bytysia…»; a Dženni skaže: «Poznajomsia, ce mij
ovik». I vsi matymu raciju, usi, krim tebe. I ty povernešsia v Upravlinnia GVP i, namahaju
ne dyvytysia na dvoch takych samych bovduriv, jaki porpaju sia v kata ogach bila susidnioho ste aža, vi meš erhovyj tom, vidkryješ nazdohad storinku i
ty neš palcem…
Perš niž spustytysia urvyš em do riky, Maxym ozyrnuvsia. Pozadu styr a, rozpriamlaju , prymjata nym trava, orni y na tli neba rozkaria kuvati dereva, i svityosia ma ke kružalce roz ynenoho luka. Vse bu o duže zvy no. «Ot i harazd, —
prokazav vin do sebe. — Ot i nechaj… Dobre bu o b vidšukaty cyvilizaciju, mohutniu,
davniu, mudru. I lud ku…» Vin spustyvsia do vody.
Rika spravdi bu a ve yka, povilna, i neozbrojenym okom bu o vydno, jak vona
spuskaje sia zi schodu i zdijmaje sia na zachid. (Refrakcija tut, odna e, strašenna…) I
vydno bu o, š o proty ežnyj bereh po ožystyj i zaris hustoju trostynoju, a za kilometr
vyš e za te ijeju strymla z vody jaki stovpy ta kryvi brusy, perechniab eni rešit asti
fermy, vo ochati vid kru enych ros yn. «Cyvilizacija», — podumav Maxym bez osoyvoho azartu. Dovko a vid uva osia yma o zaliza, i š e š
vid uva osia, nepryjemne, zaduš yve, i ko y Maxym za erpnuv pryhorš eju vody, vin zrozumiv, š o ce
radiäcija, dovoli sylna i škid yva. Rika nes a zi schodu radiöaktyvni re ovyny, i Maxym
zbahnuv, š o dobra vid cijeji cyvilizaciji bude nebahato, š o ce znovu ne te, š o kontaktu kraš e i ne zativaty, a slid zrobyty standartni analizy, raziv zo dva nepomitno
ob etity planetu po ekvatoru j zabyratysia zvidsy he , a na Zemli peredaty materiä y
serjoznym, buva ym u buvalciach dia kam z Rady ga akty noji bezpeky i jaknajšvydše zabuty pro vse.
Zabuty pro vse…
Vin hyd yvo obtrusyv palci j vyter jich ob pisok, potomu prysiv navpo ipky i zamys yvsia. Vin sprobuvav ujavyty sobi žyteliv cijeji planety, navriad y š as yvoji planety. De za lisamy bu o misto, navriad y š as yve misto; brudni zavody, starezni

reaktory, š o skydaju u riku radiöaktyvni pomyji, ne uparni, dyki budynky pid zaliznym dachom, bahato stin i ma o vikon, brudni prochody miž budynkamy, zava eni
smittiam i trupamy svij kych tvaryn, ve ykyj riv dovkruh mista i pidjomni mosty… A
vtim, ni, ce bu o do reaktoriv, i ludy. Vin sprobuvav ujavyty sobi cych ludej, a e ne
zmih. Vin znav yše, š o na nych bezli vdiahanok, vony bu y prosto-taky zapakovani
u hrubu materiju, i v nych bu y vysoki bili komirci, š o natyraju pidboriddia. Potim
vin poba yv slidy na pisku.
Ce bu y slidy bosych nih. Chto spustyvsia z urvyš a i zajšov u riku. Chto z veykymy šyrokymy stupniamy, važkyj, k yšonohyj, nezhrabnyj — bezpere no, humanojid, prote na nohach u nioho bu o po šis palciv. Postohnuju y i krek
y, spovz z
urvyš a, proškandybav po pisku, z pluskotom zanuryvsia u radiöaktyvnu vodu j, pyrchaju y i chropu y, pop yv na proty ežnyj bereh, u zarosti trostyny. Ne znimaju y
vysokoho bi oho komircia…
Jaskravyj b akytnyj spa ach osvityv use dovko a, niby vdary a b yskavka, i toji ž
myti nad urvyš em zahurkoti o, zašypi o, zatriš o vohnennym triskom. Maxym
pidchopyvsia. Po urvyš u sypa asia sucha zemla, š
iz nebezpe nym vyš anniam
prones osia nebom i vpa o poseredyni riky, zdijniavšy fontan bryzok vperemišku z
bi oju paroju. Maxym merš ij pobih uhoru po urvyš u. Vin uže znav, š o skoji osia,
tilky ne rozumiv omu, i vin ne zdyvuvavsia, ko y uzdriv na tomu misci, de š ojno
stojav korabel, stovp rozžarenoho dymu, jakyj ve eten kym štoporom zdijmavsia u
merecht yvu nebesnu tverdi . Korabel roztroš yvsia, buzkovym svit om pa achkoti a
keramitova škara uš a, vese o hori a sucha trava navko o, pa y ahari, i bra ysia
dymnymy vohnykamy koria kuvati dereva. Ša enyj žar byv po ob
iu, i Maxym zatu yvsia do oneju i pozadkuvav uzdovž urvyš a — na krok, potim š e na krok, potim
e i š e… Vin zadkuvav, ne vidryvaju y slozavych o ej vid cioho rozkišnoji krasy žarkoho smo oskypa, š o rozsypav bagriani ta ze eni iskry, vid cioho nespodivanoho vu kana, vid bezh uzdoho ša enstva znavisni oji energiji.
«Ni, omu ž… — rozhub eno dumav vin. — Pryjš a ve yka mavpa, ba
— mene
nemaje, zaliz a vseredynu, pidnia a pa ubu — sam ja ne znaju, jak ce roby sia, a e vona
zmetykuva a, kmit yva taka bu a mavpa, šestypa a, — pidnia a, otže, pa ubu… Š o
tam u korablach pid pa uboju?.. Odno s ovo, znajš a vona akumulatory, uzia a ve ykyj
kami — i toroch!.. Duže ve ykyj kami , tonny try na vahu, — i z rozmachu… Zdorovezna taka mavpa… Dokona a vona use-taky mij korabel svojimy kameniukamy —
dvi i u stratosferi i o tut… Dyvovyžna istorija… Takoho, zdaje sia, š e ne buva o. Š o
ž meni, odna e, teper robyty? Po nu šukaty mene, jasna ri , skoro, a e navi ko y
po nu šukaty, to navriad y podumaju , š o take mož yvo: korabel zahynuv, a pi ot
vciliv… Š o ž teper bude? Maty… Ba ko… V ytel…»
Vin povernuvsia spynoju do požeži j pišov he . Vin švydko jšov uzdovž riky; use
dovko a bu o osiajane ervonym svit om; poperedu kyda asia, skoro uju
i vydovžuju , joho ti na travi. Pravoru po avsia lis, ridkyj, propach yj prillu, trava
zroby asia mjakoju i vo ohoju. Dva ve ykych ni nych ptacha z šumom vychopy ysia
z-pid nih i ny ko nad vodoju po eti y na toj bik. Vin myhcem podumav, š o voho
može nazdohnaty joho i todi dovede sia vtikaty p avom i ce bude nepryjemno; a e
ervone svit o znena ka po miani o i zhas o zovsim, i vin zbahnuv, š o protypožežni
prystroji, na vidminu od nioho, roz ovpa y use-taky, š o j do oho, i vykona y svoje

pryzna ennia z prytamannoju jim starannistiu. Vin jaskravo ujavyv sobi zakop eni,
op av eni ba ony, š o bezh uzdo styr
posered haria ych u amkiv, vypuskaju važki
chmary pirofagu i strašenno soboju zadovo eni…
«Spokij, — dumav vin. — Ho ovne — ne paryty parka. as je. V asne kažu y, u
mene sy a-sy enna asu. Vony možu rozšukuvaty mene do skonu: korabla nemaje i
znajty mene nemož yvo. A poky vony ne zbahnu , š o sta osia, poky ne perekonaju sia ostato no, poky ne budu ci kom upevneni, materi vony ni oho ne povidomla … A ja vže tut š o-nebu prydumaju…»
Vin promynuv neve ku procho odnu drahovynu, prodersia kri kuš i j opynyvsia na dorozi, na starij, roztriskanij betonovanij dorozi, š o znyka a v lisi. Vin pidijšov do kraju urvyš a, stupaju y po betonovym p ytam, i poba yv iržavi, porosli
povojem fermy, za yšky jakoji yma koji rešit astoji sporudy, napivzanureni u
vodu, a na tomu boci — prodovžennia dorohy,
pomitne pid svitlanym nebom.
evydno, tut ko buv mist. I, o evydno, cej mist komu zavažav, i joho skynu y v
riku, vid oho vin ne stav ni zhrabnišym, ni zru nišym. Maxym siv na kraj urvyš a i
spustyv nohy. Vin obstežyv sebe zseredyny, perekonavsia, š o parka ne pary , i zachodyvsia mirkuvaty.
«Ho ovne ja znajšov. Oce tobi doroha. Pohana doroha, hruba doroha, i do toho
ž davnia doroha, a e vse-taky ce doroha, a na vsich nase enych planetach dorohy vedu do tych, chto jich buduvav. Š o meni potribno? Jiža meni ne potribna. Tobto ja
pojiv by, a e ce praciuju drimu i instynkty, jaki my zaraz prydušymo. Voda meni
znadoby sia ne raniše, niž za dobu. Povitria vysta aje, cho a ja voliv by, š ob u atmosferi bu o menše vuh ekys oty i radiöaktyvnoho brudu. Otže, ni oho nycoho meni
ne potribno. A potriben meni neve kyj, vidverto skažemo, prymityvnyj nul-peredava zi spiralnym chodom. Š o može buty prostiše prymityvnoho nul-peredava a?
Tilky prymityvnyj nul-akumulator…»
Vin zažmuryvsia, i v pamjati itko prostupy a schema peredava a na pozytronnych emiterach. Jakby u nioho bu y detali, vin sk av by ciu štuku vraz, iz zapluš enymy o yma. Vin kilka raziv podumky vykonav sk adannia, a ko y rozpluš yv o i,
peredava a ne bu o. I ni oho ne bu o. «Robinzon, — podumav vin z jakoju navi
cikavistiu. — Maxym Kruzo. Treba ž tak, ni ohisi ko u mene nemaje. Šorty bez kyše
i kedy. Zate ostriv u mene — nase enyj… A ko y ostriv nase enyj, to zavždy za yšaje sia
nadija na prymityvnyj nul-peredava ». Vin staranno dumav pro nul-peredava , a e v
nioho kep ko vychody o. Vin povsiak as ba yv matir, jak jij povidomlaju : «Vaš syn
propav bezvisty», i jake u neji ob
ia, i jak ba ko tre sobi š oky i rozhub eno ozyraje sia, i jak jim cho odno i samotnio… «Ni, — skazav vin do sebe, — pro ce dumaty
ne dozvolaje sia. Pro š o zavhodno, tilky ne pro ce, inakše u mene ni oho ne vyjde.
Nakazuju i zaboroniaju. Nakazuju ne dumaty i zaboroniaju dumaty. Vse». Vin
pidvivsia i rušyv po dorozi.

Lis, popervach nesmi yvyj i ridkyj, potrochu smi yvišav i pidstupav do dorohy
dedali b yž e. Okremi nachabni mo odi derevcia poz amuva y beton i ros y na samomu šose. Pevno, dorozi bu o kilka desiatkiv rokiv — prynajmni kilka desiatkiv rokiv neju ne korystuva ysia. Lis obabi dedali vyš av, dedali hustišav, dedali h uchišav,
de-ne-de hi ky derev pereplita ysia nad ho ovoju. Stemni o; to pravoru , to livoru u
chaš i una y ho osni hortanni vyhuky. Š
vorušy osia tam, šarudi o, hupoti o. Odnoho razu krokiv za dvadcia poperedu chto prysadkuvatyj i temnyj pryhynci perebih dorohu. Dzveni a mošva. Maxymovi znena ka spa o na dumku, š o kraj nastilky
zanedbanyj i dykyj, š o ludej može ne vyjavytysia pob yzu, š o dobyratysia do nych
dovede sia ne odnu dobu. Drimu i instynkty rozburka ysia i znovu nahada y pro
sebe. Odna e Maxym vid uvav, š o tut navko o duže bahato žyvoho mjasa, š o vid
ho odu tut ne propadeš, š o vse ce navriad y bude sma no, prote cikavo bude popoluvaty. I oskilky dumaty pro ho ovne jomu bu o zaboroneno, vin po av zhaduvaty,
jak vony poluva y z Peterom i z jeherem Adolfom; holiru , chytroš i proty chytroš iv, rozum proty instynktu, sy a proty sy y. Vprodovž trioch dib bez upynu hnaty
enia kri vitro om, nazdohnaty i zava yty na zemlu, schopyvšy za rohy… O eniv tut,
mož yvo, i nemaje, a e v tomu, š o tutešnia dy yna jistivna, sumnivatysia ne dovody sia: varto zadumatysia, zabutysia — i mošva po ynaje oskaženi o žerty, a jak vidomo, jistivnyj na užij planeti vid ho odu ne pomre… Nez e bu o b tut zab udytysia
i požyty rik-druhyj, mandruju y po lisach. Zaviv by sobi pryjatela — vovka jakohonebu abo vedmedia, chody y b my z nym na poluvannia, homoni y b… Nabryd o b,

zvisno, vrešti-rešt, ta j ne schože, š ob u cych lisach možna bu o veštatysia z pryjemnistiu: zanadto bahato dovkruh zaliza — dychaty ni ym… I potim, use-taky speršu
treba sk asty nul-peredava …
Vin zupynyvsia, nas uchaju y. De u h ybyni chaš i rozlaha osia odnomanitne
uche rokotannia, i Maxym zhadav, š o vže davno uje ce rokotannia, prote yše zaraz zvernuv na nioho uvahu. Ce bu a ne tvaryna i ne vodospad — ce buv mechanizm,
jaka varvar ka mašyna. Vona chrypi a, zrykuva a, skrehota a meta om i pošyriuva a
iržavi zapachy. I vona nab yža asia.
Maxym pryhnuvsia i, trymaju
b yž e do uzbo yny, bezhu no pobih nazustri , vidtak zupynyvsia, ma o ne vysko yvšy z chodu na perechrestia. Dorohu pid
priamym kutom peretyna o inše šose, duže brudne, z h ybokymy, brydkymy kolijamy, z u amkamy betonovanoho pokryttia, š o strymi y uvsebi . Ce šose pohano pach o i bu o duže, duže radiöaktyvne. Maxym prysiv navpo ipky i hlanuv livoru . Rokotannia dvyhuna i meta evyj skrehit nasuva ysia zvidty. Vono nab yža osia.
Za chvy ynu vono zjavy osia. Bezh uzdo ve ezne, haria e, smerdiu e, vse z
epanoho meta u, top
y dorohu po varnymy husenyciamy, oblip enymy bahniukoju, ne m o, ne koty osia — surgany osia horbate, neochajne, dere ko
y perechniab enymy ystamy zaliza, na ynene syrym p utonijem napo ovynu z antanidamy, bezpomi ne, zahroz yve, bez ludej, tupe i nebezpe ne, vono pereva osia erez perechrestia i posurgany osia dali, z chruskotom i vyš anniam avla y beton, zayšyvšy po sobi chvist rozžarenoji zaduchy, schova osia v lisi i vse har o, perevaluva osia, rev o, postupovo zatychaju y…
Maxym pereviv podych, vidmachnuvsia od mošvy. Vin buv pryho omšenyj.
Ni oho nastilky bezh uzdoho i žaluhidnoho vin ne ba yv niko y v žytti. «Tak, — podumav vin, — pozytronnych emiteriv meni tut ne rozdobuty». Vin hlanuv uslid strachovy ku i raptom pomityv, š o popere na doroha — ne prosto doroha, a prosika,
vu ka šparyna v lisi: dereva ne zastupa y nad neju neba, jak nad šose. «Može, nazdohnaty joho? — podumav vin. — Zupynyty, zahasyty kote …» Vin prys uchavsia. U
lisi stoja y šum i triaskit, strachovy ko perevaluva osia v chaš i, jak hipopotam u triasovyni, a potim rokotannia dvyhuna znovu sta o nab yžatysia. Vono poverta osia.
Znovu sopinnia, ryk, chvyla smorodu, briazkit i dze kit, i o vono znovu peretynaje
perechrestia i surgany sia tudy, zvidky š ojno vykovznu osia… «Ni, — skazav Maxym,
— ne cho u ja z nym stykatysia. Ne lublu ja z ych tvaryn i varvar kych automativ…»
Vin po ekav trochy, vyjšov z kuš iv i odnym duchom perestrybnuv erez zaražene
perechrestia.
Jakyj as vin ruchavsia duže švydko, h yboko dychaju y, zvilniaju y eheni od
vypariv zaliznoho hipopotama, a potim znovu perejšov na pochidnyj krok. Vin dumav pro te, š o poba yv uprodovž peršych dvoch hodyn žyttia na svojemu nase enomu ostrovi, j namahavsia objednaty usi ci nedo adnosti j vypadkovosti u š
take,
o ne supere o b ogici. Odnak ce bu o zanadto važko. Kartyna vychody a kazkova,
a ne realna. Kazkovym buv cej lis, napchanyj starym zalizom, kazkovi istoty perehukuva ysia v niomu majže lud kymy ho osamy; jak u kazci, stara, zanechajana doroha
ve a do za arovanoho pa acu, i nevydymi zli ak uny prahnu y pereškodyty ludyni,
jaka potrapy a v ciu krajinu. Na dalnich pidstupach vony zakyda y jiji meteorytamy
— ni oho ne vyjš o, i todi vony spa y korabel, spijma y ludynu u pastku, a potim