MTarikh (PDF)

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫‪3‬‬

‫فهرست مطالب‬
‫پیشگفتار‪4 ..................................................................................................................................‬‬
‫تاریخ اسالم‪ ،‬کتب سیره و مغازی ‪6 .......................................................................................‬‬
‫کتب تاریخی که به شهرت رسیدهاند ‪9 ................................................................................‬‬
‫جایگاه اسناد در امت اسالمی ‪21............................................................................................‬‬
‫آیا روایات تاریخی نیز محتاج بررسی هستند؟! ‪11..............................................................‬‬
‫پاسخ به دو اشکال ‪16............................................................................................................‬‬

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫‪4‬‬

‫پیشگفتار‬
‫تاریخ در لغت به معنای شناساندن وقت است ‪ 2‬و در اصطالح و عرف برای روایت و‬
‫نقل حوادث تاریخی و رویدادهای مربوط به زمان گذشته به کار میرود‪ .‬همانگونه که در‬
‫ازای نقل احادیث‪ ،‬علم حدیث را به عنوان معیار قرار دادهاند‪ ،‬در ازای تاریخ نیز علم تاریخ‬
‫را میزان سنجش قرار میدهند‪ .‬اما علم تاریخ به چه معناست؟ علم متضاد جهل و به معنای‬
‫شناختن است‪ ،‬و راغب اصفهانی (‪ 201‬هـ) آن را «ادراک حقیقت یک چیز» ‪ 1‬میداند‪ ،‬در‬
‫سطور قبلی نیز معنای لغوی تاریخ را بیان کردیم‪ .‬لکن از حیث اصطالحی‪ ،‬علم تاریخ‪،‬‬
‫علمیست که در زمان و احوال آن و هر چیزی که از حیث تعیین متعلق به آن باشد‪ ،‬بحث‬
‫میکند‪ 3 .‬همچنین گفته شده که علم تاریخ‪« ،‬علم بررسی حوادث گذشته است‪ ،‬دانشی که‬
‫بر مبنای آن انسان این امکان را پیدا میکند که بگوید اتفاقات تاریخی در یک تداوم زمانی‬
‫حادث شده است‪».‬‬
‫بشر از دیرباز به دانستن پیشینهی خود عالقهمند بوده‪ ،‬و راهی که برای آن یافت‪ ،‬ابتدا‬
‫شنیدن و سپس به یادگار گذاشتن آن بود‪ ،‬که در حالت کلی دادههای تاریخی از این منابع‬
‫حاصل می شوند؛ گاهی نقل شاهدان عینی و ناظران واقعی منبع پژوهشگران هستند‪ ،‬گاهی‬
‫از بقایا و اثرات بهجامانده مانند سکهها و سنگنوشتهها و‪ ...‬استفاده میشود‪ .‬به هر حال‬
‫چیزی که باید دانست‪ ،‬آن است که این دادهها‪ ،‬مورد تساهل قرار گرفته و ممکن است اگر‬
‫تحلیلی علمی و دقیق صورت نگیرد‪ ،‬بعضی از دادههای موجود گمراهکننده باشد‪ .‬همچنین‬
‫امکان جعل و تحریف در تاریخ فراهم بوده و مقاصد مختلفی در این طریق دنبال شده‬
‫است‪.‬‬

‫‪ .2‬الصحاح للجوهری‪ ،‬دار العلم للمالیین‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪424‬‬
‫‪ .1‬المفردات فی غریب القرآن‪ ،‬دار القلم‪ ،‬ص ‪240‬‬
‫‪ .3‬المختصر فی علم التاریخ للکافیجی‪ ،‬عالم الکتب‪ ،‬ص ‪22‬‬

‫‪5‬‬

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫جای هیچ انکاری ندارد که نویسندگان غربی معاصر‪ ،‬دور جدیدی در مطالعه و تحقیق‬
‫در سیرهی پیامبر ‪ ‬و تاریخ اسالم داشتهاند؛ غالب ایشان در این طریق به ذکر اخبار‬
‫نادرست و باطل پرداختهاند و به همین اکتفا نکرده‪ ،‬بلکه استنباطهای شخصی خود را با‬
‫غرضورزی و تفسیرهای دور و دراز‪ ،‬به این اخبار افزودهاند! در سالهای اخیر نیز اهل‬
‫باطل برای اثبات ادعاها و رسیدن به مقاصد شوم خود‪ ،‬ما را به تسامح میخوانند‪ ،‬و یا بعضاً‬
‫طلبکار و مدعی می شوند که تاریخ نیاز به هیچ بررسی ندارد و هر چه که نقل شده مقبول‬
‫است! البته جای بسی تعجب دارد که معترضان و معاندان‪ ،‬معجزات پیامبر اسالم ‪ ‬که‬
‫توسط همین مؤرخین نقل و بازگو شده را نمیپذیرند‪ ،‬اما اخباری که در خصوص جنگها‬
‫و عدد کشتارها وارد شده را حقیقت محض و تاریخ قطعی میدانند‪ ،‬تو گویی که خود‬
‫شاهد این حوادث بودهاند‪ ،‬و یا اینکه این اخبار وحی منزل و از جانب خداست!‬
‫در این نوشتار بصورت مختصر به معرفی تاریخ اسالم و بیان اهمیت سند و تطبیق علم‬
‫نقد حدیث بر تاریخ روایی خواهیم پرداخت‪ ،‬و از پروردگار یکتا میخواهیم که این کوشش‬
‫را عملی مخلصانه برای وجه خود قرار داده‪ ،‬و ما را برای هر آنچه میپسندد و بدان رضایت‬
‫دارد‪ ،‬موفق بگرداند‪ ،‬و او را برای یاری و توفیقش در راه خدمت به این دین و منهج‬
‫سپاسگزاریم‪.‬‬
‫وصىل اهلل وسلم عىل نبينا حممد وعىل آله وأصحابه‪ ،‬ومن تبعهم بإحسان إىل يوم الدين‬
‫كتبه العبد الفقري إىل اهلل‪ :‬حممد بن عمر الکردي‬
‫‪ 81‬ذو القعدة ‪8341‬‬

‫‪6‬‬

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫تاریخ اسالم‪ ،‬کتب سیره و مغازی‬
‫اگر بگوییم که مسلمانان در علم تاریخ نوآوری کرده و در آنچه پدید آوردند نظیری در‬

‫گذشته نداشتهاند‪ ،‬راه مبالغه نپیمودهایم‪ .‬جرجی زیدان مسیحی مینویسد‪« :‬مسلمانان بیش‬
‫از هر ملت دیگر (به استثنای ملل عصر جدید) در تاریخ پیشرفت کرده و کتاب نوشتند‪ .‬به‬
‫صورتی که در کشف الظنون نام ‪ 2300‬کتاب تاریخی ذکر شده است و این عدد به جز‬
‫کتابهایی است که در شرح آن تواریخ نوشته شده است‪».‬‬

‫‪4‬‬

‫زمانی که پیامبر عظیمالشان اسالم ‪ ‬چشم از حیات دنیوی فرو بسته و به رفیق اعلی‬
‫پیوستند‪ ،‬صحابه و یاران ایشان باقیماندند که مجموعاً اتفاقات اسالم از زمان بعثت تا وفات‬
‫پیامبر ‪ ‬را شاهد بوده ‪ ،‬و عهد جاهلیت را نیز خود دیده و یا چیزهایی بصورت روایات‬
‫و اخبار از آن شنیده بودند‪ .‬پس از صحابه‪ ،‬تابعین و افراد پس از ایشان آمدند که به نوعی‬
‫شاگرد صحابه هستند و اتفاقات را از زبان ایشان شنیده‪ ،‬به خاطر سپرده‪ ،‬و به دیگران منتقل‬
‫کردهاند‪ .‬محققین‪ ،‬سیره نویسان و راویان تاریخ صدر اسالم را به طبقاتی تقسیم کردهاند‪ ،‬که‬
‫در طبقهی اول ابان بن عثمان (‪ 202‬هـ) ‪ ،2‬عروة بن زبیر (‪ 94‬هـ) ‪ ،6‬شرحبیل بن سعد (‪213‬‬

‫‪ .4‬تاریخ تمدن اسالم‪ ،‬ترجمه علی جواهر کالم‪ ،‬امیر کبیر‪ ،‬ص ‪203‬‬
‫‪ .2‬ایشان فرزند أمیر المؤمنین عثمان بن عفان ‪ ‬هستند که اهل فقه بوده و ابو بکر بن حزم‬
‫قضاوت را از ایشان آموخته است‪ ،‬و در تمام کتب سته از ایشان روایت شده است‪ ،‬جز صحیح‬
‫بخاری که امام بخاری روایتش را در ادب مفرد نقل میکند‪.‬‬
‫‪ .6‬امام عروة بن زبیر از فقهای هفتگانه مدینه است که در تمام کتب سته به روایتش احتجاج‬
‫شده و از فضائلش آن است که در فتنههای زمان خود داخل نشد‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫هـ) ‪ 7‬و وهب بن منبه (‪ 224‬هـ) ‪ 4‬به چشم میخورند‪ .‬در طبقهی بعدی محمد بن مسلم‬
‫زهری (‪ 212‬هـ) ‪ ،9‬عبد اهلل بن ابی بکر االنصاری (‪ 232‬هـ) ‪ 20‬و عاصم بن عمر بن قتادة‬
‫(‪ 210‬هـ) ‪ 22‬و در طبقهی بعدی‪ ،‬موسی بن عقبة (‪ 242‬هـ) ‪ 21‬و معمر (‪ 224‬هـ) ‪ 23‬و محمد‬

‫‪ . 7‬شرحبیل بن سعد در نقل حدیث ضعیف است و در آخر دچار اختالط شد‪ ،‬امام ابو داود و امام‬
‫ابن ماجه در سنن خود از او حدیث نقل کردهاند‪ .‬امام ابن عیینه دربارهی او میفرماید‪ :‬شرحبیل‬
‫فتوا میداد و در مغازی احدی داناتر از او نیست‪( .‬رک‪ :‬تاریخ اإلسالم للذهبی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪) 430‬‬
‫‪ .4‬امام شمس الدین ذهبی به او لقب «امام» و «عالمه» داده است‪ ،‬در زمان رسول خدا ‪ ‬اسالم‬
‫آورد و اسالم نیکویی داشت‪( .‬رک‪ :‬سیر أعالم النبالء‪ ،‬ج ‪،4‬ص ‪ )244‬او در نقل حدیث معتمد‬
‫است و علماء حدیثش را تصحیح میکنند‪ ،‬و در صحیحین روایتش موجود میباشد‪.‬‬
‫‪ .9‬شهرت امام زهری به اندازه ایست که ذکر نامش ما را از معرفی بینیاز میسازد! از فقهاء و‬
‫حفاظ حدیث بود و اهل علم بر بزرگیاش اتفاق کردهاند‪ ،‬و روایتش در تمام کتب سته وارد شده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ . 20‬نقل عبد اهلل بن أبی بکر‪ ،‬چه در حدیث و چه در مغازی حجت است‪ .‬تمام اصحاب کتب سته‬
‫از طرق خود روایاتش را نقل کردهاند و الزم به ذکر است که او استاد محمد بن اسحاق میباشد‪.‬‬
‫‪ .22‬ثقه و از دانایان به سیره و مغازی است و طبق گفتهی ابن سعد‪ ،‬ابن اسحاق و دیگران از او‬
‫روایت کردهاند‪.‬‬
‫‪ . 21‬موسی بن عقبه از صغار تابعین است که در حدیث و سیره معتمد بوده و اصحاب کتب سته‬
‫از او روایت کرده اند‪ .‬گفته شده که ابن معین او را تضعیف کرده است‪ ،‬اما عباس الدوری توثیق‬
‫ابن معین را نقل کرده است‪ ،‬و اگر تضعیف ابن معین به ثبوت برسد‪ ،‬حمل بر این میشود که او‬
‫را نسبت به شخص دیگری تضعیف کرده باشد‪ ،‬اگرچه تضعیف ابن معین به تنهایی نمیتواند‬
‫سبب ضعیفشمردن موسی بن عقبه شود‪ ،‬چرا که او تشدد دارد‪ ،‬واهلل أعلم‪.‬‬
‫‪ . 23‬معمر بن راشد از بزرگان اتباع تابعین و فقهای بصره است که امام ذهبی به ایشان لقب «شیخ‬
‫اإلسالم» میدهد‪ ،‬و روایت معمر در کتب سته نقل شده است و همگی به او احتجاج کردهاند‪.‬‬

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫‪8‬‬

‫بن اسحاق (‪ 220‬هـ) ‪ 24‬ذکر شدهاند‪ .‬دکتر بوطی نیز مینویسد‪« :‬شاید اولین شخصی که‬
‫بصورت کلی به نوشتن سیره نبوی اهتمام ورزید‪ ،‬عروة بن زبیر باشد‪ ،‬سپس ابان بن عثمان‪،‬‬
‫وهب بن منبه‪ ،‬و بعد از ایشان شرحبیل بن سعد و ابن شهاب زهری به او پیوستند‪ 22 ».‬پس‬

‫‪ .24‬صاحب سیره و از پیشوایان در مغازی است‪ ،‬و بر او از وجوهی اشکال وارد کردهاند‪ ،‬که ابن‬

‫سید الناس الیعمری (‪ 734‬هـ) در پاسخ به این اشکاالت مینویسد‪« :‬آنچه از تدلیس و قدر و تشیع‬
‫متهمش کردهاند‪ ،‬موجب رد روایتش نمیشود‪ ،‬و ضعف بزرگی نیست‪( ».‬عیون األثر‪ ،‬دار القلم‪ ،‬ج‬
‫‪ ،2‬ص ‪) 24‬‬
‫میگویم‪ :‬بر فرض صحت ثبوت این مطالب‪ ،‬مجرد تشیع و امثال آن سبب رد روایات یک راوی‬
‫نمی گردد‪ ،‬به شرطی که شخص ثقه باشد‪ ،‬داعی به آن فکر نباشد و چیزی روایت نکند که عقیده اش‬
‫را تقویت سازد‪ .‬همچنین تدلیس مراتبی دارد و مجرد وصف یک راوی به تدلیس‪ ،‬سبب ساقط‬
‫شدن تمام مرویاتش نمی گردد‪ ،‬و محمد بن اسحاق مادامی که به سماع از شیخش تصریح کرده‬
‫باشد‪ ،‬شبههی تدلیسش منتفی خواهد بود‪( .‬طبقات المدلسین إلبن حجر العسقالنی‪ ،‬مکتبة المنار ‪،‬‬
‫ص ‪) 24‬‬
‫همچنین أبو الفتح در نقد دیدگاه کسانی که بر ابن اسحاق به جهت روایتش از ضعفاء و مجهولین‬

‫خرده گرفتهاند‪ ،‬میفرماید‪ « :‬اما طعن بر یک عالم بخاطر روایتش از روات مجهول‪ ،‬چیز غریبیست!‬
‫چرا که مانند همین از سفیان ثوری و دیگران حکایت شده است‪( ».‬عیون األثر‪ ،‬ص ‪)29‬‬
‫امام اح مد بن حنبل‪ ،‬ابن معین‪ ،‬علی بن المدینی‪ ،‬شعبه و جماعتی او را توثیق و تعدیل کردهاند‪ ،‬و‬
‫آنچه به ماجرایش با امام مالک تعلق میگیرد‪ ،‬حمل بر جرح اقران میشود‪ .‬بنابراین حدیث محمد‬
‫بن اسحاق در صورتی که مسئلهی تدلیس و مخالفت با ثقات از آن منتفی گردد‪ ،‬إن شاء اهلل «حسن»‬
‫خواهد بود‪ ،‬پس به طریق اولی در سیره و مغازی محل اشکال نخواهد بود‪ .‬امام ذهبی نیز در‬

‫ترجمهی ابن اسحاق میفرماید‪ « :‬او صالح الحدیث است و نزد من گناهی بر او نیست‪ ،‬مگر‬
‫چیزهای منکر منقطع و اشعار دروغینی که در سیرهاش جمع کرده است‪( ».‬میزان االعتدال‪ ،‬دار‬
‫المعرفة‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪) 469‬‬
‫‪ .22‬فقه السیرة النبویة‪ ،‬دار الفکر‪ ،‬ص ‪24‬‬

‫‪9‬‬

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫از این بزرگان‪ ،‬گروه بسیاری شروع به نوشتن کتابهای جامع کردند و سعی بر آن بود که‬
‫اخبار طبقات سابق را که تدریجاً به فراموشی سپرده میشد‪ ،‬حفظ کنند‪.‬‬

‫کتب تاریخی که به شهرت رسیدهاند‬

‫‪16‬‬

‫‪ )2‬محمد بن اسحاق (‪ 151‬هـ)‪ :‬سیره ابن اسحاق مشهور است‪ ،‬و کتابی دیگر به نام‬
‫«تاریخ الخلفاء» داشته است که به عصر خلفای راشدین پرداخته‪ ،‬اما مفقود شده‬

‫و امروزه وجود ندارد‪ .‬از امام شافعی نقل کردهاند که فرموده است‪« :‬هر که خواهد‬
‫در مغازی متبحر گردد‪ ،‬بر ابن اسحاق تکیه کند‪».‬‬

‫‪27‬‬

‫‪ )1‬عبد الملك بن هشام (‪ 312‬هـ)‪ :‬زرکلی در معرفی او میگوید «مورخ و به انساب‬
‫و لغت و اخبار عرب دانا بود که در بصره متولد شد و در مصر وفات کرد‪.‬‬
‫مشهورترین کتابش «السیرة النبویة» است که به سیره ابن هشام معروف است‪ ،‬و‬
‫آن را از ابن اسحاق روایت کرد‪ 24 ».‬و ابن خلکان نیز مینویسد‪« :‬ابن هشام همان‬
‫کسی است که سیرهی پیامبر ‪ ‬را از «المغازی والسیر» ابن اسحاق جمعآوری‪ ،‬و‬
‫آن را مختصر کرد‪».‬‬

‫‪29‬‬

‫‪ )3‬محمد بن سعد (‪ 321‬هـ)‪ :‬کتاب الطبقات الکبری‪ ،‬در واقع منبعی غنی از تراجم‬
‫راویان حدیث از صحابه و تابعین تا طبقهی شیوخ مؤلف است‪ .‬این کتاب فوائد‬

‫‪ .26‬بخشی از مطالب این بخش‪ ،‬از کتاب «عصر الخالفة الراشدة» ‪ ،‬اثر دکتر أکرم ضیاء العمری‬
‫اقتباس شده است‪ ،‬اما از ذکر تاریخنویسانی مانند مسعودی و یعقوبی که به اخبارشان اعتنا نمیشود‪،‬‬
‫خودداری کردهایم‪ ،‬لذا خوانندگان محترم میتوانند برای کسب معلومات بیشتر به کتاب مذکور‬
‫مراجعه کنند‪.‬‬
‫‪ .27‬وفیات األعیان البن خلکان‪ ،‬دار صادر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪176‬‬
‫‪ .24‬األعالم للزرکلی‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪266‬‬
‫‪ .29‬وفیات األعیان‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪277‬‬

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫‪01‬‬

‫بسیاری دارد‪ ،‬خصوصاً آنکه اخبار را با اسناد ذکر کرده است‪ ،‬اما در نقلش از‬
‫افرادی مانند هشام بن الکلبی و محمد بن عمر الواقدی ایراد گرفتهاند‪ .‬اگرچه‬

‫قسمت بزرگی از کتابش‪ ،‬منقول از واقدی باشد‪ ،‬اما به قول ابن ندیم که «کتباش‬
‫را از تصنیفات واقدی تألیف کرده است» ‪ 10‬اعتنا نمیگردد‪ ،‬چرا که ابن سعد از‬
‫مصادر دیگری نیز بهره برده است ‪ ،‬تا جایی که تعداد شیوخش در کتاب مذکور به‬
‫بیش از شصت نفر میرسد که گروه عظیمی از ایشان‪ ،‬از محدثین هستند‪.‬‬
‫‪ )4‬خلیفة بن خیاط (‪ 341‬هـ)‪ :‬تاریخ خلیفة بن خیاط از قدیمیترین تواریخ محسوب‬
‫میشود‪ ،‬و الزم به ذکر است که او به ذکر اسانید اخبار‪ ،‬اهمیت زیادی میداده که‬
‫دال بر تبحر و دقت اوست‪.‬‬
‫‪ )2‬ابن شبّة النمیری (‪ 362‬هـ)‪ :‬شاعر و مؤرخی از اهالی بصره‪ ،‬و صاحب کتاب «تاریخ‬
‫المدینة» است‪ ،‬که معلومات زیادی از عصر خلفای راشدین را در اختیارمان قرار‬

‫میدهد‪ .‬خطیب بغدادی در تاریخ بغداد میگوید‪« :‬ابن شبة ثقه و به سیره دانا بود‪،‬‬
‫و تصانیف بسیاری دارد‪».‬‬

‫‪12‬‬

‫‪ )6‬البالذری (‪ 322‬هـ)‪ :‬مورخ و جغرافیدانی از اهل بغداد بوده است‪ .‬کتاب «أنساب‬
‫األشراف» او معروف است‪ ،‬که در آنچه از احادیث مرفوع نقل کرده‪ ،‬توقف کردن‬
‫اولی است‪ ،‬اما در اخبار تاریخی که نقل کند‪ ،‬خود او موثق بوده و به اسنادی که‬
‫ذکر کرده نگاه میشود‪.‬‬
‫‪ )7‬الطبری (‪ 211‬هـ)‪ :‬ایشان در تفسیر‪ ،‬فقه و تاریخ امام هستند‪ ،‬و در تفسیر و تاریخ‬
‫دو کتاب بزرگ تألیف کردهاند که دانشنامهی بزرگی در فن خود محسوب‬
‫میشوند‪ .‬امام طبری تاریخ خود را از ابتدای خلقت آغاز کرده و تا زمان حال خود‬

‫‪ .10‬الفهرست إلبن الندیم‪ ،‬دار المعرفة‪ ،‬ص ‪214‬‬
‫‪ .12‬تاریخ بغداد‪ ،‬دار الغرب اإلسالمی‪ ،‬ج ‪ ،23‬ص ‪42‬‬

‫‪00‬‬

‫مرویات تاریخی بین تساهل اخباریین و منهج محدثین‬

‫ادامه داده است‪ .‬غیر مسلمانان نیز به امانت و انصاف امام طبری در نقل روایات‬

‫واقف بوده و اعتراف کردهاند که «طبری بدون تغییر و تحریف اطالعات فراوان و‬
‫مهمی را که در منابع مفقود مزبور وجود داشته را در آثار خویش با کمال امانت‬
‫نقل کرده است‪».‬‬

‫‪11‬‬

‫‪ . 11‬تاریخ ایران پیگولوسکایا و دیگران‪ ،‬ترجمه کریم کشاورز‪ ،‬پیام‪ ،‬ص ‪240‬‬