309337906 Aksemseddin mehmed bin pdf (PDF)

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ BÖLÜMÜ
TASAVVUF ANABİLİM DALI

AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN HAYATI, RİSALETÜ’N-NURİYYE

VE MAKÂMÂTÜ’L EVLİYA ADLI ESERLERİNİN İÇERİĞİNİN İNCELENMESİ

(Yüksek Lisans Tezi)

Muhammed Ali Yıldız

ANKARA 2008
T.C.
I

ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ BÖLÜMÜ
TASAVVUF ANABİLİM DALI

AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN HAYATI, RİSALETÜ’N-NURİYYE

VE MAKÂMÂTÜ’L EVLİYA ADLI ESERLERİNİN İÇERİĞİNİN İNCELENMESİ

(Yüksek Lisans Tezi)

Muhammed Ali Yıldız
Tez Danışmanı:
Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu

ANKARA 2008
II

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ BÖLÜMÜ
TASAVVUF ANABİLİM DALI

AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN HAYATI, RİSALETÜ’N-NURİYYE

VE MAKÂMÂTÜ’L EVLİYA ADLI ESERLERİNİN İÇERİĞİNİN İNCELENMESİ

(Yüksek Lisans Tezi)

Tez Danışmanı:
Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu

Tez Jürisi Üyeleri:
Adı ve Soyadı:
Prof. Dr. Ethem CEBECİOĞLU
Prof. Dr. Mustafa AŞKAR
Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM
Tez Sınav Tarihi: 21.07.2008

III

İÇİNDEKİLER

Sayfa No:

KISALTMALAR…………………………………………………………..1
ÖNSÖZ ........................................................................................................................................... 3

GİRİŞ
1- Siyasal Durum………………………………………………………………………...5
2- Sosyo-Kültürel Durum………………………………………………………………..9
3- Dini-Tasavvufi Durum………………………………………………………………15

BİRİNCİ BÖLÜM
AKŞEMSEDDİN’İN HAYATI
A) AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN TASAVVUF’A KADAR OLAN
DÖNEMDEKİ HAYATI ............................................................................................ 21
1- DOĞUMU VE KİMLİĞİ…………………………………………………………....21
2- SOYU………………………………………………………………………………..22
3- TAHSİLİ VE MÜDERRİSLİĞİ…………………………………………………….23
B) AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN TASAVVUF DÖNEMİNDEKİ
HAYATI………………………………………………………………………………..25
1- Hacı Bayram Veli ile tanışması……………………………………………………...25

i

2- Akşemseddin'in Hacı Bayram-ı Veli’ye İntisabı…………………………………….26
3- Akşemseddin'in Şeyhi Hacı Bayram Veli, Mesleği ve Halifeleri ............................. 26
a) Hacı Bayramı Veli ve Mesleği ................................................................................ 26
b) Halifeleri..................................................................................................................................... 26
I) Halifelikleri Kesin Olanlar…………………………………………………...............28
a) Medreseli Halifeler…………………………………………………………………..28
b) Herhangi Bir Mesleğe Sahip Olan Halifeler………………………...........................28
c) Mesleği Tespit Edilemeyen Halifeler………………………………………………..28
II) Halifelikleri Kesin Olmayanlar………………………………………......................28
4- Akşemseddin'in Halife Oluşu ve Tarikatını Yayma İşine Başlaması ....................... 29
5- Akşemseddin'in Hacı Bayram Veli’nin Ölümünden Sonra Göynük’e Yerleşmesi ... 30
6) Akşemseddin’in Konstantiniyye’nin Fethine Katılışı .............................................. 31
7) Akşemseddin'in Vefatı ........................................................................................... 34
8) Akşemseddin’e Atfedilen Kerametler ve Hikmetli Sözler ....................................... 35
a) Akşemseddin’e atfedilen kerametler ....................................................................... 35
I) Ebu Eyyûb el Ensari’nin Kabrini Keşfi ................................................................... 35
II) Ben İbadetimi Mahsus Allah’a Ederim Sözü .......................................................... 36
III) Akşemseddin'in Kendi Vefatına Dair Kerameti .................................................... 36
IV) Şeyh-en Lillah! . Sözü .......................................................................................... 37
b) Akşemseddin’e Atfedilen Hikmetli Sözler .............................................................. 38
9) TARİKATINI YAYMAYI SÜRDÜREN HALİFELERİ ........................................ 39
a) Muhammed Fazlullah ............................................................................................. 39
b) Hamzatü’s- Şamî .................................................................................................... 40
c) Karahisârlı Mısırlıoğlu Abdurrahim ........................................................................ 40

ii

d) İskilipli Attâroğlu Muslihu’d-din ............................................................................ 41
e) Şeyh İbrahim Tennurî ............................................................................................. 41
10- ÇOCUKLARI ...................................................................................................... 42
a) Sadullah ................................................................................................................. 42
b) Fazlullah ................................................................................................................ 42
c) Nurullah ................................................................................................................. 42
d) Emrullah ................................................................................................................ 42
e) Nasrullah ................................................................................................................ 43
f) Nurul Huda ............................................................................................................. 44
g) Hamdullah (Hamdi Çelebi)..................................................................................... 44
C) AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN ESERLERİ ............................... 45
1) Risaletü’n- Nuriyye ................................................................................................ 45
2) Def-u Metaini’s Sufiyye ......................................................................................... 45
3) Risale-İ Zikrullah ................................................................................................... 48
4) Risale-î Şerhi Akval-î Hacı Bayram Velî ................................................................ 49
5) Telhis-u Def-î Metain ............................................................................................. 49
6) Makamat-ı Evliya ................................................................................................... 50
7) Kitabu’l-Usul ......................................................................................................... 51
8) Mâddetü’l-Hayat .................................................................................................... 52
9) Eş’ar (Şiirler) ......................................................................................................... 53

İKİNCİ BÖLÜM
RİSALETÜ'N-NURİYYE
A)RİSALETÜN-NURİYYE’YE GENEL BİR BAKIŞ ............................................... 54
1) Risaletü’n- Nuriyye’nin Yazılış Sebebi .................................................................. 54

iii

2) Risaletü’n-Nuriyye’nin Yazılış Tarihi..................................................................... 55
B)RİSALETÜN-NURİYYE’NİN İÇERİĞİNİN İNCELENMESİ .............................. 55
1) Sofilerin Niçin, Neden ve Hangi Şeylerden Taan Olunduklarını Bildirir Maddeler ..56

2) Sufilere Yapılan İtirazların Ayetler ve Hadisler Işığında Cevaplanması .................. 58
a) Sofilerin Aba Giymesiyle İlgili Taanlarına Cevap ................................................... 58
b) Tasavvuf Erbabının Giysilerinin Eteklerini ve Yenlerini Kısaltmalarına Yapılan
İtiraza Cevap .............................................................................................................. 60
c) Tasavvuf Erbabının Eski ve Yamalı Kara Don Giymelerine Yapılan İtirazlara Cevap
....................................................................................................................................61
d) Tasavvuf Erbabının Şeyhleri Elinden Hırka Giymelerine Yapılan İtirazlara Cevap..62
e) Tasavvuf Erbabının Şeyhe Biat Edip, El Alıp Tövbe Etmesinden Dolayı Yapılan
İtirazlara Cevap .......................................................................................................... 65
f) Tasavvuf Erbabının Kur’an Okurken Ara Yerde Şiirde Okumasına Yapılan İtirazlara
Cevap ......................................................................................................................... 66
g) Tasavvuf Erbabının Hep Birlikte (Meselsel) Kur’an Okumasına Yapılan İtirazlara
Cevap ......................................................................................................................... 66
ğ) Tasavvuf Erbabının Beylerin Atâ ve İhsanını Kabul Etmelerine Yapılan İtirazlara
Cevap ......................................................................................................................... 67
h) Tasavvuf Erbabının Demlenip, Haykırmalarına Yapılan İtirazlara Cevap ............... 67
ı) Tasavvuf Erbabının Dülbentli, Dülbentsiz Taç Giymelerine Yapılan İtirazlara Cevap
69
i) Tasavvuf Erbabının Halktan Kendileri ve Başkaları İçin Para Dilemelerine Yapılan
İtirazlara Cevap .......................................................................................................... 70
j) Tasavvuf Erbabının Ellerine Asâ Almalarına Yapılan İtirazlara Cevap .................... 72
k) Tasavvuf Erbabının Kara Edük Giymelerine Yapılan İtirazlara Cevap .................... 73
l) Tasavvuf Erbabının Savm-ı Visal Tutmalarına Yapılan İtirazlara Cevap ................. 73

iv

m) Tasavvuf Erbabının Halka Halinde Zikretmelerine Yapılan İtirazlara Cevap ......... 74
n) Tasavvuf Erbabının Halvete Girip, Çile Çıkarmalarına Yapılan İtirazlara Cevap .... 76
o) Tasavvuf Erbabının Abdest Alırken Başkasından Yardım İstemesine Yapılan
İtirazlara Cevap .......................................................................................................... 77
ö) Tasavvuf Erbabının Hak Teala Düşte Görülür Sözüne Yapılan İtirazlara Cevap ..... 77
p) Tasavvuf Erbabının Resulullah Miraç’ta Hakkı Zahir Gözüyle Gördü Demelerine
Yapılan İtirazlara Cevap ............................................................................................. 78
C) RİSALETÜN NURİYYE ADLI ESERİN TERCEMELERİ .................................. 79
MAKAMATÜ’L-EVLİYA
A) MAKAMATÜL EVLİYA ADLI ESERE GENEL BİR BAKIŞ ............................. 80
B) MAKAMAT-I EVLİYA’NIN İÇERİĞİNİN İNCELENMESİ ............................... 81
1) BİRİNCİ BAB: Alemde Mürşid Kimdir? Mürid Kimdir? ....................................... 82
2) İKİNCİ BAB: Makam-ı Vilayet Nedir? .................................................................. 83
3) ÜÇÜNCÜ BAB: İkinci Vilayet Nedir? ................................................................... 84
4) DÖRDÜNCÜ BAB: Makam-ı Fenayı Bildirir ........................................................ 85
5) BEŞİNCİ BAB: Makam-ı Hikmeti Bildirir ............................................................. 86
6) ALTINCI BAB: Adem Peygamber Makamını Bildirir ............................................ 87
7) YEDİNCİ BAB: Ehli Cezbe Makamlarını Bildirir .................................................. 88
8) SEKİZİNCİ BAB: Sahib-i Tasarruflar Makamını Bildirir ....................................... 88
9) DOKUZUNCU BAB: Makam-ı Kümeli Bildirir .................................................... 90
10)ONUNCU BAB: Makam-ı Maşuku Bildirir........................................................... 90
11) ONBİRİNCİ BAB: Makam-ı Suluki Bildirir......................................................... 91
12) ONİKİNCİ BAB: Dört Unsur Dört Nebi Mazhariyetini Bildirir ............................ 92
13) ONÜÇÜNCÜ BAB: Evliyaya Allah'ın Verdiği Tasarrufu Bildirir ........................ 94

v

14) ONDÖRDÜNCÜ BAB: Evliyanın Her Türlü Dünya ve Ahiret Nimetlerinden
Vazgeçtiğini Bildirir ................................................................................................... 95
15) ONBEŞİNCİ BAB: Makam-ı Salat-ı Bildirir ........................................................ 96
16) ONALTINCI BAB: Sahibi Marifetler Makamını Bildirir ..................................... 96
17) ONYEDİNCİ BAB: Tevhid Nedir? O Makamı Bildirir ........................................ 98

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ
1.TASAVVUF………………………………………………………………………...100
2. MÜRŞİD……………………………………………………………………………103
3. MÜRİD……………………………………………………………………………..106
4. VECD……………………………………………………………………………....109
5. ZİKİR……………………………………………………………………………....113
6. HIRKA……………………………………………………………………………..118
7. SEYR U SÜLÛK…………………………………………………………………..121
8. BİD'AT……………………………………………………………………………..124
9. İLİM………………………………………………………………………………..130
10. AKIL……………………………………………………………………………...132
11. NAMAZ…………………………………………………………………………..135
12. TEVAZU………………………………………………………………………….136
13. İHSAN…………………………………………………………………………….140
14. İBADET(KULLUK)……………………………………………………………...142
15. NÜBÜVVET(HZ. PEYGAMBER)………………………………………………147
16. TEVHİD…………………………………………………………………………..150
17. VELÂYET………………………………………………………………………...154

vi

18. NEFS……………………………………………………………………………...158

SONUÇ……………………………………………………………………………...163
BİBLOGRAFYA…………………………………………………………………..166

vii

KISALTMALAR

age.

: Adı geçen eser

agm.

: Adı geçen makale

AÜİFD.

: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Bl.

: Bölümü

bkz.

: Bakınız

ayr. bkz.

: Ayrıca bakınız.

c.

: Cilt

çev.

: Çeviren

DEÜİFD.

: Dokuz Eylül İlahiyat Fakültesi Dergisi

h.

: Hicri

haz.

: Hazırlayan

KBY.

: Kültür Bakanlığı Yayınları

Ktp.

: Kütüphanesi

m.

: Miladi

MEB.

: Milli Eğitim Bakanlığı

neşr.

: Neşriyat

S.

: Sayı

sad.

: Sadeleştiren

s.

: Sayfa

ss.

: Sayfalar arası

TBMM.

: Türkiye Büyük Millet Meclisi

DİA.

: Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi

1

TTK.

: Türk Tarih Kurumu

trz.

: Tarihsiz

v.

: Vefatı

Vrk.

: Varaka

yay.

: Yayınları

2

ÖNSÖZ
Bir milletin geleceğinin sağlam temellere oturması, ilmî ve fikrî yönden gelişmesi,
geçmişteki kültür mirasını çok iyi bilmesine ve benimsemesine bağlıdır. Bu kültür mirasının
temel taşları da yetiştirdiği şahsiyetlerdir.
Osmanlı medeniyetinin, sağlam temellere oturan bir devlet ve sosyal yapıya sahip
olmasında mutasavvıfların payı, oldukça büyük olmuştur. Özellikle de XV. Asır, tasavvuf
ekollerinin etkinliğini artırdığı bir devir olarak, tarih sahnesindeki yerini almıştır. Öyle ki;
halk tabakasından üst düzey yönetici ve sultanlara varıncaya kadar her kesim, bu maneviyât
esintisinden feyzini almıştır.
Akşemseddin de yazdığı onlarca eser ve yetiştirdiği çok sayıdaki öğrenciyle bu önemli
vazifeyi, büyük hizmetleriyle, yerine getirmeye çalışan Allah dostlarından olmuştur. Yaptığı
bu hizmetlerin dışında İstanbul’un fethinde de muazzam bir rol oynayan Akşemseddin,
İstanbul denilince, Fatih anılınca, ilk akla gelen ve yadedilen kişi olarak hafızalara
kazınmıştır. Buna rağmen, Fatih Sultan Mehmed’in hocası, şeyhi, fetih arkadaşı, büyük âlim
ve

tabib

Akşemseddin,

kanaatimizce

tarihte

değeri

yeterince

takdir

edilememiş

şahsiyetlerimizden biridir.
Bu teze başlarken Akşemseddin’in tarihteki rolünü, yaşadığı toplumdaki etkinliğini
biliyor olduğumuzdan onunla ilgili kaynak sıkıntısı çekmeyeceğimizi düşünmüştük. Fakat
Akşemseddin

hakkında

yayınlanmış

matbu

kaynakların

az

bulunuşu,

özellikle

Akşemseddin’in el yazması eserleri üzerinde yapılmış olan yardımcı kaynak eserlerindeki
kısırlık yüzünden daha konunun başında ümitsizliğe kapılma durumuyla karşı karşıya
kalmıştık. Fakat tüm olumsuzluklara rağmen kişinin yardımı öncelikle Allah (c.c.)’dan
isteyerek gayretle çalışmakla bu işin üstesinden gelebileceği (her işte olduğu gibi)
büyüklerimiz tarafından bize öğüt verilerek yola çıkmak suretiyle bu mütevazi ve eksiklerle
dolu çalışmamızı ortaya koymaya çalıştık.
Tezimizin ana temasını, Akşemseddin’nin tasavvuf düşüncelerinin günümüze
kazandırılması oluşturmaktadır. Bu amaçla hazırladığımız tezimizde bir giriş ve üç bölüm
bulunmaktadır. Giriş bölümünde, Akşemseddin’in yaşadığı çağın dinî, tasavvufî, idarî ve
ekonomik yapısı hakkında genel bilgiler verilmiştir. Böylelikle o çağın, sosyal konumunun
Akşemseddin üzerindeki etkileri araştırılmıştır.
Birinci bölümde, Akşemseddin’nin hayatı, soyu, çocokları, halîfeleri, Bayramiyye
Tarîkatı’nın yapısı ve eserleri hakkında genel bilgiler vermeye çalıştık.

3

İkinci bölümde, Risaletü’n-Nuriyye ve Makâmâtü’l-Evliyâ adlı eserlerinin içeriği ile
ilgili ayrıntılı bilgi vermeye çalıştık.
Üçüncü ve son bölümde ise, tasavvuf alanı başta olmak üzere birçok dini ve tasavvufî
disiplinde dile getirdiği düşünce ve yorumları değerlendirilmeye çalıştık.
Bu mütevazi çalışmanın kendisinden hayırlar getirmesini temenni ederken bu
çalışmayı bize görev olarak veren Hocamız Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu’na, İstanbul’a
gittiğimde Akşemseddin’in el yazması eserlerini bulmak ve onları cd’ye aktararak vermek
konusunda yardımlarını esirgemeyen Süleymaniye Kütüphanesi Müdürüne ve memurlarına
ve ayrıca emeği geçen tüm arkadaşlara teşekkürlerimi sunmayı bir borç biliyorum.

Muhammed Ali YILDIZ

4

GİRİŞ
H.792/m.1389 yılında Şam’da doğan1 h.862/ m.14592 tarihinde Göynük3’te Allah’ın
rahmetine kavuşan Akşemseddin, Osmanlı’nın XIV. ve XV. yüzyıllarında yaşamış önemli
mutasavvıflardan biridir. Osmanlı’nın kuruluş ve yükseliş dönemlerinde yaşamış olan
Akşemseddin, bu dönem içinde bulunduğu çevrenin siyasî, sosyo-kültürel ve dinî-tasavvufi
durumundan oldukça etkilenmiş ve yaşadığı döneme damgasını vurmuş değerli bir şahsiyettir.
Bu yönüyle çalışmamızın başında Akşemseddin’in yaşadığı döneme ait siyasî, sosyo-kültürel
ve dinî-tasavvufî durumunu değerlendirmek, çalışacağımız konunu daha iyi anlaşılması
açısından büyük önem arz etmektedir. Bu amaçla, bu konuyu tarihî bir perspektiften ele almak
gerektiği kanaatindeyiz. Şimdi XIV. yüzyılın son çeyreği ile XV. yüzyılın birinci yarısındaki
dönemin siyasî, sosyo-kültürel ve dinî-tasavvufî durumunu değerlendirmeye geçelim.
1. Siyasî Durum
XIV. ve XV. yüzyıllar, Osmanlı için fetret dönemi hariç siyasî, askerî, sosyal ve
ekonomik alanlarda oldukça parlak geçen bir dönem olmuştur. Akşemseddin’in doğduğu
1389 yılında, Yıldırım lakabıyla bildiğimiz I. Bâyezid tahta oturmuştu4. Daha önce tahta
oturan I. Murat 1360–1389 yılları arasında yönetimde bulunmuştu. 5 Bu süre zarfında, Çirmen
savaşı ile Osmanlıların Sırp ve Bulgar beylerini yenmesi(1371), Hamid Beyliğini ilhak
etmesi(1380), Niş’i Sırbistan’dan alması(1386), Bizans’ın Selanik kentinin Osmanlı
egemenliğine girmesi(1387)6 gibi genişlemeye yönelik fetihler gerçekleştirilmiştir. 1389
yılında I. Kosova savaşı sonucunda şehit edilen7 I. Murad’dan sonra, tahta oğlu Yıldırım
1

Cebecioğlu, Ethem," Akşemseddin”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, İstanbul, 1995, Şule Yay. , c. VII,
s.391. ; Uzun, Mustafa, ‘Akşemseddin’in Hayatı, Eserleri Hakkında Bazı Meseleler’ Akşemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Tarihsiz, s.7. ; Olguner, Fahrettin, “Türk İslam Medeniyeti İçinde
Akşemseddin’in Yeri”, Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Tarihsiz, s.29.

2
3

Danişmend, İsmail Hami, Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul, 1947, Türkiye Yayınevi, c.I, s.526.

Cebecioğlu, a.g.m., s.400.; Nalbantoğlu, Muhittin, ‘Akşemseddin’in Hayatı ve Eserleri’, Akşemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Tarihsiz, s.19.

4

Fınkel, Carolıne, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı, İstanbul, 2007, Timaş Yay. , s.496.

5

Kara, Mustafa, Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf Ve Tarikatlar, Sır yayıncılık, İstanbul, 2004, s. 61.

6

Aynı yer.

7

Danişmend, a.g.e. , s.77.

5

Bâyezid oturdu. Bâyezid’in padişahlık dönemi 13 yıldır. Yıldırım Bâyezid döneminde
Osmanlılar topraklarını beş misli büyüterek, askerî ve siyasî olarak dünyanın en güçlü
devletleri arasına girmişlerdir.8 Hükümdarlığı döneminde İstanbul’u da kuşatan Yıldırım
Bâyezid, 1402 yılında ordusundaki tatarların ihaneti yüzünden Ankara Savaşı’nda yenilmesi
sonucu esir düşmüştür9. Bu esaret Yıldırım Bâyezid’ın en büyük ideallerinden biri olan
İstanbul’un fethini gerçekleştirememesine sebep olmuştur. Yıldırım Bâyezid’in bu esaretinden
sonra Osmanlılar 11 yıllık bir fetret dönemine (1402–1413) girmiştir. Bâyezidînölümünden
(1403) sonraki, Fetret dönemi ile birlikte, Bâyezid’in oğulları arasında uzun süre devam
edecek olan taht kavgaları başlamıştır.
Fetret dönemine kadar olan sürede Yıldırım Bâyezid döneminde gerçekleşen önemli
hadiseleri kronolojik olarak sıralayacak olursak; 1390’lı yıllarda tüm Batı Anadolu Beylikleri
Osmanlıların hâkimiyeti altına girmiş(1393), Bulgar kralı Joannes Şişman’ın toprakları
fethedilmiş, İstanbul kuşatılmış (1394–1402), Selanik ele geçirilmiş (1394) ve Niğbolu
Savaşı’yla Yıldırım Bâyezid komutasındaki Osmanlılar, haçlı ordusunu büyük bir yenilgiye
uğratmışlardır (1389)10. 1402 yılında Yıldırım Bâyezid ile Timur arasında Çubuk Ovasında
yapılan Ankara Savaşı’nda Osmanlı ordusu yenilmiş, Yıldırım Bâyezid esir düşmüştür.
Ankara Savaşı neticesinde Osmanlılar 11 yıl sürecek bir fetret devrine girmiş ve bu süre
içinde Yıldırım Bâyezid’in oğulları arasında saltanat mücadeleleri yaşanmıştır. Bu sürecin
sonucunda 1413 yılında Mehmet Çelebi’nin Rumeli ve Anadolu’daki bütün Osmanlı
topraklarında hâkimiyetini sağlamasıyla11, Osmanlı devleti yeniden toparlanmaya başlamıştır.
Mehmet Çelebi’nin saltanatı 1413–1421 yılları arasındadır. Sekiz yıl gibi kısa bir
süre Osmanlı tahtında oturan Mehmet Çelebi döneminde ortaya çıkan en önemli siyasî hadise,
Şeyh Bedrettin İsyanı (1416) olarak ifade edilebilir. Çelebi Mehmet döneminde, fetretle
ortaya çıkan siyasî boşluğun ortadan kaldırılması dikkat çekicidir. Bu amaçla Karaman Seferi
(1414) ve Konya Muhasarası (1414), Candaroğullarından Çankırı, Tosya ve Kalecik
havalisinin yeniden alınması (1416) gibi Anadolu’nun zapt edilmesine dönük faaliyetlere
ağırlık verilmiştir. Bu karışık dönemden, dirayetiyle Osmanlı’yı çıkarmış olan Çelebi

8

Yücel, Ayşe, Akşemseddin’in Eserlerinin Dinî-Tasavvufi Açıdan Tahlili, Ankara, 1994, s.4

9

Aynı eser, s.127.

10

Fınkel, Rüyadan İmparatorluğa, s. 496.

11

Aynı eser, s.524.

6

Mehmet, 1421 yılında vefat etmiştir. Osmanlı tarihinde ölümü ilk gizlenen padişah Çelebi
Mehmet’tir.12 Ölümünden hemen sonra, en büyük oğlu II. Murat tahta geçmiştir.
II. Murat tahta oturduğunda hükümdarlığını sağlamlaştırmak için ilk yapması
gereken şeyin; amcası Mustafa Çelebi problemini çözmek olduğunun farkındaydı. Çünkü
Şehzade Mustafa Çelebi, Edirne’de Bizans İmparatorluğu’nun da desteğini alarak
hükümdarlığını ilan etmişti.13 İki başlı bir Osmanlı Devleti, kimsenin isteyeceği bir şey
değildi. Bu sebeple II. Murat’ın ordusuyla Mustafa Çelebi’nin kuvvetleri Ulubad Köprüsünde
karşı karşıya gelmiş, bu savaş sonucunda Mustafa Çelebi mağlup olmuştur. Savaşta ordusu
yenilmiş olan Mustafa Çelebi kaçmış, fakat yakalanarak idam ettirilmiştir (1422).
II. Murat tahta oturduktan sonra, bu problemi çözerek Batı Anadolu beyliklerinin
üzerine gitmiş, 1425 yılında bu beylikleri Osmanlı himayesine dâhil etmiştir. 14 Bunun dışında
II. Murat döneminde, Germiyan oğullarının Osmanlı Devletine katılması (1427) 15 ve
Selanik’in kalıcı olarak Osmanlılara geçmesi de (1430) 16 gerçekleşmiştir. II. Murat Belgrat’ı
kuşatmışsa da başaramamıştır. (1440)17 II. Murat’ın ayrıca üst üste haçlı birliklerinden
yenilgi alması sonucu, 1444 yılında haçlılarla bir anlaşma yapmış ve daha sonra tahttan
çekilmeye karar vermiş18, bunun üzerine tahtını oğlu II. Mehmet’e devretmiştir.
İstanbul’un müstakbel fatihi II. Mehmet kısa süreliğine de olsa ilk hükümdarlığını
1444 yılında görmüş fakat bir yıl sonra, saltanatı babası II. Murat’a yeniden devretmiştir
(1445)19. II. Murat yeniden tahta oturduktan sonra Macar ve Eflâklılara karşı II. Kosova
Savaşı’nı zaferle neticelendirmiştir. (1448)20 II. Murat komutasındaki ordunun II. Kosova
savaşında Macar ve Eflâklılara büyük bir yenilgi yaşatması, Osmanlılarda büyük bir sevinç
yaşanmasına neden olmuştur.

12

Danişmend, Osmanlı Tarihi, s.524.

13

Aynı eser, s.183.

14

Aynı eser, s. 186.

15

Fınkel, Rüyadan imparatorluğa, s.496.

16

Danişmend, a.g.e, s.525.

17

Fınkel, a.g.e, s.497.

18

Köseoğlu, Nevzat, “Tarih”, Büyük Türk Klasikleri, İstanbul, 1985, c.I, s.189.

19

Danişmend, a.g.e, s.525.

20

Fınkel, a.g.e, s. 497.

7

Fatih Sultan Mehmet 1444 yılında ilk tahta oturmasından 7 yıl sonra (1451),
babasının vefat etmesiyle ikinci kez Osmanlı tahtına oturmuştur. Tarih kitaplarının hemen
hemen hepsinde, Fatih Sultan Mehmet Han zamanına kadar olan Osmanlı tarihi, ‘Kuruluş
Dönemi’ olarak isimlendirilmiştir. Fatih Sultan Mehmet ile birlikte Osmanlı Devleti, büyük
bir devlet olma yoluna girmiş ve yükselişi XVII. yüzyıla kadar devam etmiştir.
Fatih Sultan Mehmet tahta oturduktan sonra en büyük hayali olan İstanbul’un fethi
için hazırlıklara başlamıştır. Bu amaçla 1452 yılında Rumeli Hisarı inşa ettirilmiş, Anadolu
Hisarı ise tamir ettirilmiştir21. Yine aynı yılda Bizans İmparatorluğu’na harp ilan edilmiş ve
bunun üzerine Bizans imparatoru İstanbul’un kapılarına set ördürmüştür. 22 Fatih Sultan
Mehmet önce İstanbul önlerinden Edirne’ye hareket etmiştir. Önceki Osmanlı sultanları
döneminde de uzun yıllar kuşatma altına alınan fakat fethedilemeyen İstanbul, Fatih Sultan
Mehmet zamanında da kolaylıkla fethedilememiştir. İstanbul kuşatmasının sürdüğü sıralarda
Bizans’ın Avrupa’dan büyük ölçüde yardım alması, paşaları iyice umutsuzluğa düşürmüştü.
İşte tam bu noktada devreye Akşemseddin’in girip, ortama hâkim olan karamsarlık havasını
dağıtması oldukça manidardır. Padişaha kuşatmaya devam etmesi ve bu son gelişmeler
karşısında daha sert ve tedbirli davranması gerektiğine dair yazdığı mektup, onun bu konudaki
sarsılmaz güveninin belgesidir. Padişahın olumsuz gelişmeler karşısında, veziri vasıtasıyla
fikrini sorması karşısında Şeyh;
“ Ümmet-i Muhammed’den bunca Müslüman ve gazi bir kâfir kal’asına müteveccih
oldu, inşaallahu teala fetholur.” cevabını vermiştir.23
Padişah, “Acaba fetih ne zaman olacaktır?” şeklinde bir soru sorduğunda
Akşemseddin yazdığı mektupta yeni müjdeler ve teselliler ile bazı tavsiyelerde bulundu. 20
Cemaziyelevvel’e (29 Mayıs) fetih tarihi olarak işaret etti. 24
Akşemseddin, Peygamber (s.a.) tarafından verilmiş olan fetih müjdesine sarsılmaz
şekilde güven duyan, Fatih Sultan Mehmet Han’ı ‘Fatih’ olma yolunda cesaretlendiren önemli bir
gönül adamı ve maneviyat önderidir.25 Nitekim fetih sonrasında Fatih Akşemseddin’e olan
21

Danişmend, Osmanlı İmparatorluğu, s.526.

22

Aynı yer.

23

Çakan, İsmail Lütfi, ‘Fetih Hadisi ve Akşemseddin’in Fetihteki Yeri’, Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri,
Ankara, Tarihsiz, s.161.

24

Cebecioğlu, “ Akşemseddin”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, s.395.

25

Çakan, “a.g. m”, s. 160.

8

iltifatını şu sözlerle belirtmiştir; “Bu ferah ki bende görürsünüz; Yalnız bu kal’a fethine
değildir. Akşemseddin gibi aziz, benim zamanımda olduğuna sevinirim.” 26
Akşemseddin’in manevi, Fatih’in de siyasî liderliğinde İstanbul, 1453 yılında
fethedilerek Şark Hıristiyanlığının son merkezi olan Bizans yıkılmış oldu. Bir çağın kapanıp
yeni bir çağın açılmasına da başlangıç sayılan bu fetihle birlikte, Osmanlı Devleti bir büyük
devlet haline gelme yolunda önemli bir aşama kat etmiştir.
İstanbul’un fethinin dışında, Fatih Sultan Mehmet Han hükümdarlığı süresince;
Mora’nın fethi (1458–1460), Sırbistan’ın tamamıyla ilhakı (1459), Trabzon Rum
İmparatorluğu’nun fethi (1416), Bosna Hersek’in ilhakı (1466) gibi bazı önemli gelişmeler
vuku bulmuştur.
1389 yılında Yıldırım Bâyezid’in tahta oturması ile birlikte hayata gözlerini açan
Akşemseddin Hazretleri, 1459 tarihinde 70 yaşında iken Göynük’te vefat etmiştir.27 Osmanlı
Devleti’nin şekillenmeye başladığı ve Fatih Sultan Mehmet Han ile birlikte şahlandığı bu
siyasî ortamda yaşayan Akşemseddin Hazretleri, tarihe adını ‘Fatih’in Hocası’ ve ‘İstanbul’un
manevi fatihi’ olarak kazımıştır. Osmanlı siyasî hayatına İstanbul’un fethi gibi çok önemli bir
hususta katkıda bulunan manevi önder, Hacı Bayram-ı Velî’nin, İstanbul’un fethinin Fatih ile
Akşemseddin’e nasip olacağı müjdesi28 doğrultusunda, her türlü zorluğa mukavemet
göstererek Fatih’i cesaretlendirmiştir. Bu yönüyle Osmanlı siyasî tarihinde de güzide bir yere
sahip olmuştur.
2. Sosyal ve Kültürel Durum
XIV. ve XV. yüzyıllar, Osmanlı devlet yapısının iyice kökleştiği ve sağlam bir zemine
oturduğu dönemlerdir. Avrupa’nın karışıklıklar içinde boğuştuğu bu dönemde, Osmanlı Devleti
eski Türk geleneklerinden faydalanarak kökleşmiş bir devlet yapısı oluşturmayı başarmıştır.
Osmanlı Devletinin kuruluş dönemlerinde, eski Türk töresine uygun olarak, yönetimde aşiret
usulleri tatbik edilmekteydi. Yani memleket ailenin ortak malı sayılmakta olup, 29 Ulubey tayin
edilen kişi aynı zamanda memleketin hâkimi de olmaktaydı.30
26

Çakan, ‘Fetih Hadisi ve Akşemseddin’in Fetihteki Yeri’, Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri s. 162.

27

Nalbant oğlu, ‘Akşemseddin’in Hayatı ve Eserleri’, a.g.e,, s.19.

28

Uzun, ‘Akşemseddin’in Hayatı, Eserleri Hakkında Bazı Meseleler’ a.g.e, s.9.

29

Gökbilgin. Tayyib, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İstanbu Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1977, s.4.

30

Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlılarda devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1995, s. 7.

9

Bu usul I. Murat zamanından itibaren bazı değişikliklere uğramış ve idareye yalnız hükümdar
bulunanın evlatları getirilmeye başlanmıştır. 31Sultan I. Murat’tan itibaren, yönetimin
hükümdar oğullarına geçeceği hususu kural olarak kabul edildi. I. Murat zamanında getirilen
bu kaide XVII. yüzyıl başlarından itibaren kaldırılmıştır. 32 Süreç içersinde yapılan bu
değişiklikler Osmanlı Hanedanlığını yönetim açısından güçlendirmek amacıyla yapılmıştı.
Osmanlı’nın cihan hâkimiyetinin tesis edilebilmesi için başta yönetimin güçlü
olması, hükümdarların taht kavgalarıyla uğraşmaması gerekiyordu. Fatih Sultan Mehmet
Han’dan önceki hükümdarların çoğunun en büyük problemi taht mücadelesi olmuştu.
Özellikle Yıldırım Bâyezid’in Ankara savaşında Timur’a yenilmesi ve esir düşmesinden
sonraki fetret dönemi, tamamıyla şehzadeler arasındaki taht kavgalarına sahne olmuştu. Bu
sebeplerden ötürü, Osmanlı’nın ilk dönemlerinde eski Türk adetlerine uygun olarak
benimsediği ‘memleketin ailenin ortak malı sayılması prensibi’, zamanla memleketin
idaresinin ve mülkiyetinin hükümdarın en büyük oğluna ait olduğu prensibine yerini
bırakmıştır.
Osmanlı Devleti’nde sosyal yapı, üç ana sınıf üzerine oturmaktadır. Bunlar saray
sınıfı, askerler ve reaya olarak isimlendirilebilir. Saray teşkilatı içinde Enderun ve İçoğlanları
önemli bir yer işgal etmekteydi. Bunun yanında saray teşkilatı içinde Ak ve Kara Hadım
Ağaları ve Birûn Erkânı gibi başka sınıflarda mevcuttu. Askerler, vergiden muaftı. Şehirliler,
köylüler ve göçebe aşiretlerin meydana getirdiği reaya denilen grup ise vergi mükellefiydi.
Osmanlı Toplumu Avrupa’dan farklı olarak sınıflar arasında aşılmaz duvarlarla
birbirinden ayrılmamış, padişah beratıyla askerî sınıftan bir kişi reayaya dâhil olurken,
reayadan herhangi bir kimsede beraatla askerî statüsü kazanmıştır.33
Askerî sınıfı oluşturan grupta hem askerlik hizmeti yapanlar, hem de memur
statüsünde bulunanlar vardı. Bunlardan gerçek manada askerlik yapanlar, bu hizmetleri
karşılığı devletten bir yerin veya köyün gelirini, kendileri adına toplama yetkisini almışlardı.
Bu türden ücret alanlar; dirlik erbabı (tımar) olarak bilinen, Tımarlı Sipahiler, Sancak Beyleri,
Beylerbeyileri, Vezirler ve Enderun Ağaları gibi yüksek devlet memurlarıydı.34 Memur
statüsünde olup hizmetleri karşılığı gündelik ücret alan asker sınıfı da kendi içinde, devlet
31

Gökbilgin, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, s.4.

32

Halaçoğlu, Osmanlılarda devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, s. 7.

33

Aynı eser, ss. 101- 102.

34

İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Eren Yayınları, İstanbul, 2000. s.112.

10

hazinesinden gündelik alanlar ve devlet hazinesinden ve vakıflardan gündelik alanlar olarak
iki kısımda mütalaa edilebilir35.
Kapıkulu askerleri, Enderun hizmetlileri, Kale Koruyucuları, Subaşılar (Ulufe
erbabı) ve benzeri devlet hazinesinden gündelik alan birinci grup içinde yer alırlar. Kadılar,
müderrisler, medrese talebeleri ve mezunları ile bunların yanında çalışanlar ve akrabaları,
ilmiye sınıfı adı altında vergilerden muaf tutulmaktaydılar. Reaya sınıfına tabi olan kişiler ise
vergi veren şehir, kasaba ve köy ahalisi ile konar-göçer tabir edilen göçebe ahalisidir. Reaya
sınıfına dâhil olan gruplardan herhangi biri devlet tarafından bazı vergilerden muaf tutularak
askerlikle görevlendirildiğinde, vazifeleri süresince reaya sınıfına müntesibiyetleri sona erer,
askerî sınıfa geçerlerdi. Askerlikle ilgili görevleri tamamlanınca, yeniden reaya sınıfına
müntesip olurlardı.36
Reaya sınıfına müntesip olan şehirliler, geçimini genellikle ticaret, endüstri ve
benzeri işler yaparak temim etmekteydi. Genelde esnaf olarak adlandırılan bu gruba girenler,
devlet ekonomisine, pazarlarda sattıkları mallar dolayısıyla verdikleri vergilerle katkıda
bulunmuşlar, buna bağlı olarak da ‘Lonca’ adıyla37 meydana getirdikleri teşkilatlar
vasıtasıyla, idarede söz sahibi olmuşlardır. 38 Özellikle şehirlerdeki esnaf teşkilatları
tarafından mal standardının temini ve tüketiciyi koruma düşüncesi, iktisadi hayatın
canlanmasına ve toplum düzenini teminine yardımcı olmuştur.
Anadolu’da şehir hayatının gelişmesi, siyasî ve içtimai tarihin durumuna göre XII.
yüzyılın sonunda ve bilhassa XIII. Yüzyılda başladığı görülmektedir.39 Osmanlılarda
şehirlerin teşekkülü ve gelişmesi ise, birtakım sosyal tesislerin inşası ile yakından alakalı
gözükmektedir. Nitekim şehirlerde tesis edilen imaretler, ihtiyaç sahibi her inanç ve milletten

35

İnalcık, Halil, “Osmanlı İmparatorluğunda Kültür ve Teşkilat”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1976, s.978.

36

Halaçoğlu, Osmanlılarda devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, s. 102.

37

Loncalar, her esnafın kendi arasında kurduğu bir esnaf teşkilatı olarak görülmektedir. Her loncanın kendine has
gelenekleri ve görenekleri vardı. Loncanın başında mesleğin en yaşlısı ve usta olanı bulunur, bunlara şeyh
denirdi. Ayrıca Loncada Yiğitbaşı ve esnaf kâhyaları vardı ve teşkilat bunlar sayesinde denetlenirdi. Belli mal
standartlarını tutturmayan esnaf, ürettiği bozuk mal kapısına çivilenmek suretiyle cezalandırılırdı.

38

Yakın- doğu cemiyetlerinde sanat erbabı, politikada sanıldığından çok daha fazla rol oynamışlardır. Bu sebeple
şehir tüccar ve sanatkârlarını himaye etmeyen hükümdarlar, sonunda iktidarlarını kaybetmek zorunda
kalmışlardır. (Bkz. Halil İnalcık, The Ottoman Empire the Classical Age , London, 1963, ss.161- 162

39

Köprülü, M. Fuad, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, İstanbul, 1986, s. 108.

11

kimselerin buralara akın etmesine yol açmıştır. 40 XIII. Yüzyıldan itibaren Anadoluda’ki şehir
hayatının gelişmesinin en önemli sebeplerinden birisi de ticaret ve sanayidir. Antalya ve Alaiye limanları, Akdeniz ve Karadeniz ticareti, Kıbrıs’la Konya Sultanlığı arasındaki ticaret
yollarının ele geçirilmesi şehirleşmenin de hızlanmasına yol açmıştır. 41
Osmanlı’da şehir halkından ayrı olarak diğer bir üretici sınıf da, köylüler yani
çiftçilerdi. İmparatorluğun ekonomik yapısı ziraata dayandığından, bu işle meşgul köylülerin
devlet açısından önemi çok büyüktü. Anadolu’da ise, daha Anadolu Selçukluları zamanından
itibaren köyler oluşturulmaktaydı.42 XVII. yüzyıla gelinceye kadar, ekonomisi ziraata ve
hayvancılığa dayanan Osmanlı Devleti’nde köy nüfusunun, şehirlerden fazla olduğu
görülmektedir.43
Reaya sınıfından sayılan, fakat hayat tarzları bakımından şehirliler ve köylülerden
ayrılan bir diğer grup ise konar-göçerlerdir.44 Kuruluş devrinde, bir iskân unsuru olarak yeni
fethedilen memleketlerin Türkleştirilmesinde kullanılan konar-göçerler, yerleşik halka göre
daha savaşçı bir yapıya sahiptiler. Konar-göçerler yaşayış tarzlarının bir gereği olarak yaylakkışlak şeklinde hareketli bir hayat tarzına bağlı idiler. Onların bu hayat tarzı, biraz da
hayvanlarına otlak bulmak düşüncesinden doğmuştur. Bununla birlikte, kısmi de olsa, küçük
çapta ziraatla meşgul oldukları da görülmektedir.
Selçuklu devleti’nin XI ve XII. yüzyıllardaki faaliyetleri neticesinde XIII. yüzyıl
Anadolu’su içtimaî ve iktisadî açıdan teşkilatlı ve mamur durumdadır. 45 XIII. yüzyılda
Doğu’dan Batı’ya doğru Orta Asya’dan büyük kütleler halinde süren göçlerin arkası
kesilmemiştir. Yaylak-Kışlak durumunda yaşamış ve bu geleneği devam ettiren göçebe
Türklerle, şehir hayatını benimseyen Türkler Anadolu’da bir yapılanma göstermişlerdir.
40

Halaçoğlu, Osmanlılarda Devlet Teşkilatı, s.103.

41

Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, s.112.

42

Anadolu Selçuklu Devleti’nde toprak ve halk, aynen büyük Selçuklularda olduğu gibi sultana ait sayılırdı.
Toprağı işleyen halk veya köylü, o toprağa geçici tapu ile çalışmak ve ekip biçmek şartıyla sahipti. Vergileri
bağlı bulundukları ikta sahiblerine verirlerdi. Reaya ölünce, elindeki toprak çocuklarına geçerdi. (Bkz. İ. H.
Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara, 1970, ss.57–58.

43
44

Halaçoğlu, a. g. e. , s.103.

Konar-göçer tabiri Osmanlı arşiv belgelerinde de yer almakta olup, aşiretlere bu ad, onların, göçebelerden
farklı olarak kışlaklarında, bir nevi küçük çapta yaptıkları ziraat dolayısıyla verilmiştir. (Bkz. Yusuf
Halaçoğlu, İskân siyaseti ve aşiretlerin yerleştirilmesi, s.14.)

45

Aksarayî, Selçuklu Devletleri Tarihi, Çev. M. Nuri Gençosman, Ankara, 1943, s. 179.

12

Ayrıca bu göçlerle birlikte Türk ve İslam dünyasının her tarafından her sınıf ve meslekten
insanlar, medrese hocaları, muhtelif tarikatların mensupları ve âlimler Anadolu’ya
gelmişlerdir. Bunlar arasında bilhassa Alperenler olarak bilinen Gaziyan-ı Rum ve Ahiyan-ı
Rum dervişleri dikkate şayandır.46 Bu dervişler yarı göçebe halde yaşayan Türklerin yerleşik
düzene geçmesinde önemli bir role sahip olmuşlardır. Esasen dervişler, meslekî yapının yanı
sıra fikri birliği de temin eden önemli güçlerdir.
Osmanlı Devleti’nde, kuruluşun ilk dönemlerinden itibaren, ilim ve kültür alanında
çalışmalar yapılmıştır. Özellikle XV. asır Osmanlı ilim ve irfan hayatı, X. asırdan XVII. asıra
kadar yükselen İslam medeniyetinin önemli bir kesitidir. Küçük bir beylikten, büyük bir
devlet haline gelen Osmanlı Devleti, İslam medeniyetinin temsilcisi olarak çevresindeki
beylikler ve diğer İslam devletlerindeki ilim ve irfan hayatı ile irtibat kurarak Yıldırım
Bâyezid zamanında, Muhammed Cezerî gibi önemli bir ilim adamını Bursa’ya göndermiştir.
II. Murat zamanında da Halebî ve Fahreddin-i Acemi gibi âlimleri Edirne’ye göndermiştir. 47
İlim ve irfan açısından İslam medeniyetinde, Asr-ı Saadet devrinde Medine,
Emeviler devrinde Şam ve Kurtuba, Abbasiler ve Selçuklular devrinde Bağdat ne ise
Osmanlılar döneminde de, İstanbul o idi. Bu yüzden Fatih Sultan Mehmet Han zamanında,
Semerkant’tan Ali Kuşçu’nun, Cürcan’dan hekimbaşı Ahmet Kutbuddin’in, Karaman’dan
hekim Beşir Çelebi’nin, Şirvan’dan hekim Şükrüllah’ın, Üsküp’ten Kudüslü hekim Arab’ın
İstanbul’a daveti, Molla Kırımi, Molla Kastallani, Molla Ali-î Tusi, Molla Alauddin-i Arabî,
Molla Fenari gibi ulemanın ve Poıolo Da Ragusa, Gentile Bellini gibi sanatkârların
İstanbul’da

toplanmaları,

Fatih

devrindeki

ilim,

kültür

ve

sanattaki

gelişmeyi

göstermektedir.48
Fatih zamanında tıp alanında da hayli çalışmalar yapılmıştır. Bu devrin önemli hekim
ve bilim adamları arasında Kitab-ı tıb ve Maddetü’l-Hayat adlı eserlerin yazarı ve dönemin
ünlü şeyhlerinden Akşemseddin Muhammed bin Hamza’dır. Akşemseddin, fen ve din
ilimlerini Anadolu’nun çeşitli medreselerinde tamamlayarak Osmancık Medresesine müderris
oldu. Bilhassa tıp ilminde yıllarca çalıştı. Tam bir doktor olarak yetişti. Çeşitli hastalıklara
hangi otlardan ne şekilde hazırlanan ilaçların iyi geleceğini çok iyi bilirdi. Bu husustaki ilmi
46

Barkan, Ömer Lütfi, Kolonizatör Türk Dervişleri, s.13. ; Yücel, Ayşe, Akşemseddin’in Eserlerinin DinîTasavvufi Açıdan Tahlili, s. 6.

47

Baltacı, Cahit, “Akşemseddin ve Yetiştiği İlim Çevresi”, Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, Ankara,
Tarihsiz, s.25.

48

Aynı eser, ss.25–26.

13

dillere destandı. Akşemseddin bulaşıcı hastalıklar üzerinde de çalıştı. Araştırmalarının
sonunda vardığı neticeyi şöyle ifade etmektedir.
“Hastalıkların insanlarda teker teker peyda olduğunu sanmak hatadır. Hastalık,
insandan insana bulaşmak suretiyle geçer. Bu bulaşma ise gözle görülemeyecek kadar küçük,
fakat canlı tohumlar vasıtasıyla olur.”49
Bu ifadeleriyle Türk hekimi Akşemseddin, bundan beş yüzyıl önce mikrobun
tanımını yapmıştır. Pasteur, aynı neticeye (hem de teknik imkânlar elinde iken)
Akşemseddin’den dört yüzyıl sonra varabilmiştir. Buna rağmen mikrop teorisi, hatalı olarak
bilim tarihinde Pasteur’a maledilmiştir. 50
Akşemseddin, ilk kanser araştırıcılarıdandır. O devirde “seretan” denilen bu
hastalıkla çok uğraşmış, hasta olan Sadrazam Çandarlı Halil Paşa’nın oğlu ve I. Murad Han’ın
kadıaskerî Süleyman Çelebi’yi tedavi etmiştir. 51
Osmanlılardan önce de Türkler daha Anadolu’ya gelmeden önce de ilmî faaliyetlerde
bulunmuşlar ve özellikle Büyük Selçuklularda olduğu gibi Anadolu Selçuklu Devleti’nde de
çeşitli şehirlerde her biri önemli ilmî araştırmaların yapıldığı ve hemen hepsi bugünkü
manada üniversite statüsünde olan medreseler tesis etmişlerdi. 52
Osmanlılar zamanında ilk medrese İznik’in fethini (1330) müteakip Orhan Gazi
tarafından bir kilisenin camiye, bir manastırın da medreseye çevrilmesiyle gerçekleşmiştir. 53
İznik medreselerinden başka, Osmanlılar, diğer şehirlerde de

medreseler vücuda

getirmişlerdir. Nitekim Orhan Gazi Bursa’nın fethini müteakip, burada bulunan şehrin en
büyük manastırını medreseye dönüştürdüğü gibi ( Manastır medresesi ), ayrıca 1335’de
49

Akşemseddin, Maddetü’l-Hayat, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Ktp. , No: 126, Vrk. 50a, ;Nalbant oğlu,
Muhittin, ‘Akşemseddin’in Hayatı ve Eserleri’ , Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Tarihsiz, s.19.

50

Halaçoğlu, Osmanlılarda Devlet Teşkilatı, s.141.

51

Enîsî, Menâkıb, Süleymaniye Kitaplığı, Hacı Mahmut Efendi Bölümü, No:4666, İstanbul, Vrk. 6a

52

Bilhassa Anadolu Selçukluları ve Beylikler döneminde Osmanlı medreselerine örnek olmak üzere, mesela
Konya’da İpekçi Medresesi, Şerif Mes’ud Medresesi, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, Küçük Karatay,
Hatuniyye Medreseleri, Kayseri’de Sahibiyye, Avgunu, Seraceddin, Hacı Kılıç Medreseleri, Sivas’ta Gök
Medrese, Keykavus, Buruciye Medreseleri, Tokat’ta Gök Medrese, Seyitgazi’de Ümmühan Hatun medresesi,
Kırşehir’de Cacabey Medresesi, Antalya’da İmâret, Ata Bey, Karatay, Ulu Cami Medreseleri ve Kütahya’da
Vacidiyye Medresesi gibi daha pek çokları sayılabilir. (Bkz. Cahit Baltacı, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı
Medreseleri, İstanbul, 1976, ss. 10–11.)

53

Halaçoğlu, a. g. e. , ss. 129–130.

14

şimdiki Orhan Camii’nin yanına ikinci bir medrese daha yaptırmış ve her iki medreseye de
vakıflar bağlanmıştır.54
İlk devir Osmanlı medreselerinde müderrisler55 Selçuklularda olduğu gibi Ehl-i
Sünnet mezheplerinden Hanefî fıkhı üzerinde ders verirlerdi. Vazifeleri karşılığı maaş
alırlardı. Tayinleri, ilk devirlerde o medreseyi kuran padişah veya paşa tarafından yapılırdı.
Tahsilin tamamen parasız olduğu ve ayrıca talebenin yiyecek ve giyeceğinin temin
edildiği Osmanlı medreseleri XVII. yüzyıldan itibaren bozulmaya başlamış, müderrislikler ve
kadılıklar ehil olmayan kimselere rüşvet ve hatırla verilmeye başlanmıştır. Bu da ilmî
seviyenin düşmesine ve Osmanlı Devleti’nin Avrupa’ya göre geri kalmasına yol açmıştır.
3. Dinî ve Tasavvufi Durum
Osmanlı Devleti’nin temeli atılırken, geniş ölçüde Ahilik ve Ahi reislerinin
nüfuzlarından istifade edilmiştir. Bunda, Osmanlı Beyliğinin kurucusu Osman Gazi’nin
kayınpederi Şeyh Edebali’nin, ahilerin büyüklerinden olması da büyük rol oynamıştır. Ayrıca
kuruluş döneminde Babailik ve Mevlevilik gibi tarikatlar Anadolu beylikleri üzerinde önemli
derecede nüfuza sahipti.56 XIV. yüzyılların sonlarıyla XV. yüzyılda bu tarikatlar
kuvvetlenerek Anadolu’nun siyasî tarihinde söz sahibi olmuşlardır. Osmanlı Beyliği’nin
kuruluşunda Ahiliğin yanı sıra, Ahmed Yesevî sûfiliğinin birer temsilcileri olan Alperenler
denilen ve sonradan adı Bektaşiliğe çevrilen Babai tarikatının da katkısı olmuştur. 57
Osmanlı toplumunun konar-göçer ve yerleşik gibi farklı bir yapıya sahip olması, dinî
anlayışın da farklı biçimde şekillenmesine yol açmıştır. Nitekim çoğu yerde, yerleşik kesimin
dışındaki Türk toplulukları arasında eski kabileci inanç ve geleneklerine dayanan ‘Konargöçer bir halk İslamı’ doğmuştur. Buna mukabil yerleşik olmanın verdiği bir anlayışla
merkeziyetçi devlet yapısı altında kurumlaşmış bir Halk İslam’ı ( Osmanlı İslam’ı )
doğmuştur.58
54

Neşri, Mehmed, Kitâb-ı Cihân-nüma, nşr. F. R. Unat – M. A. Köymen, Ankara, 1987, c.I, s. 187. ; Bilge,
Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984, ss. 72- 73.

55

Müderris Arapça bir kelime olup, tedris mastarından ism-i fa’ildir. Medrese ve camide ders okutan hoca
manasına gelmektedir.

56

Halaçoğlu, Osmanlılarda Devlet Teşkilatı, s.144.

57

Aynı yer,

58

Ocak, Ahmet Yaşar, “II. Abdülhamid Dönemi İslamcılığının Tarihi Arka Planı: Klasik Dönem Osmanlı
İslam’ına Genel Bir Bakış Denemesi”, Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri, İstanbul, ss. 107–123.

15

Osmanlı Hükümdarlarının dindar kişiler oldukları, hal ve hareketlerinde bu inaç
sistemi çerçevesinde yaşadıklarından görülür. Nitekim Osman Gazi, oğlu Orhan’a vasiyetinde
Ona;
“…Bir kimse sana Hak Teala’nın buyurmadığı şeyleri işrab etse, sen kabul
etmeyesin. Tanrı buyruğundan gayrı iş işlemeyesin. Bilmediğini ulema-i şeri’atdan sorub
istifsar edesin. Tahkik bilmeyince bir işe mübaşir olmayasın.” demiştir.59
Buna bağlı olarak Osmanlı Sultanları halkına adil, düşmanına müsamahakâr
davranmış, fethettikleri yerlerde cami, tekke, zaviye, imaret, çeşme ve vakıf gibi dinî ve hayri
eserlerle, han, hamam, medrese, köprü gibi sosyal mahiyette eserler de vücuda getirmişlerdir.
Osmanlı padişahları ile devlet adamları, tarikat erbabına karşı kuruluştan itibaren
büyük hürmet göstermişlerdir. Bunun bir neticesi olarak da adlarına tekkeler açtırıp vakıflar
yaptırmışlardır. Padişahlardan bazıları, tarikat mensubu kişilerden, savaşa giderken gaza kılıcı
kuşanmışlar, onları seferlerde beraberlerinde götürmüşlerdir. Mesela II. Murat sefere
giderken, Emir Şemseddin-i Buhari’den kılıç kuşandığı gibi, seferde birtakım tarikat erbabını
da yanında götürmüştür.60 Ayrıca Fatih Sultan Mehmet Han’ın, İstanbul fethi sırasında Hacı
Bayram-ı Velî’nin halifelerinden Akşemseddin ile Akbıyık’ı yanında bulundurduğu
bilinmektedir.
Osmanlı hükümdarları, başlangıçtan itibaren kendilerini ‘Hadımü’l-Harameyn’, yani
“Mekke ve Medine’nin Hizmetkârı” olarak vasıflandırmışlar, dolayısıyla bulundukları
mevkiden

dolayı

gurura

kapılmayarak,

hükümdarlıklarını

İslama

hizmet

yolunda

kullanmışlardır. Nitekim padişahların cülusunda; “Gururlanma padişahım, senden büyük
Allah var” şeklindeki alkışları bir adet halini almıştır. Buna ek olarak Yavuz Sultan Selim
döneminde, Mısır’ın ele geçirilmesiyle kutsal emanetlere ve bu arada halifeliğe de sahip olan
Osmanlı sultanları, böylece bütün bir İslam dünyasının lideri olma hüviyetini de
kazandırmıştır.
Osmanlı Devletinde bütün dinî meseleler ve işler ilmiye sınıfı ve bu sınıfın en
yüksek makamında bulunan Şeyhülislam tarafından yürütülmüş, hukuki meseleler ise kadılar
tarafından karara bağlanmıştır.

59

Neşri, Kitab-ı Cihan-nüma, c.I, s.145.

60

Uzunçarşılı, İ. H. , Osmanlı Tarihi, Ankara, 1975, c.I, s. 533.

16

Osmanlılarda ilk şeyhülislam olarak II. Murat devrinde Molla Şemseddin Fenari (ö:
1431) gösterilmektedir. Bu zat müderris ve Bursa kadısı iken 1424’te ‘Müftiyyü’l-Enâm’
olmuş ve bu üç vazifeyi birden yürütmüştür. 61 Şeyhülislamlar, Osmanlı Devleti’nin kuruluş
dönemlerinde “kayd-ı hayat” ile yani ömürleri boyunca bu makama tayin edilirler ancak istifa
etmeleri durumunda bu görevlerinden ayrılırlardı.62 İlmî eserleri ve şahsiyetleri ile kendilerini
kabul ettirirler, bu suretle icabında en sert padişahları bile tesirleri altına alarak, onlara doğru
göstermek için en sert sözleri söylemekten çekinmezlerdi. Mesela Molla Fenari, Yıldırım
Bâyezid’e karşı koymuş, bu yüzden Karaman’a gitmiş, fakat Bâyezid, bu kıymetli ilim
adamının gönlünü alarak Bursa’ya geri getirmiştir. 63 Ayrıca Molla Gürani, Fatih’i acı sözlerle
yüzüne karşı tenkit etmekten çekinmemiş, Zenbilli Ali Efendi, II. Bâyezid’in görüşme talebini
reddetmiş, Yavuz’un idam hükmü verdiği birçok kişiyi korkusuz müdahaleleriyle kurtarmış
ve hatta görevlerine yeniden döndürmüştür. 64
İlk zamanlardan XVI. Asa kadar fetva verme işi ve bütün mesuliyeti şeyhülislama
aitti. Ancak bu yüzyıldan sonra şeyhülislamlar fetva verme işini tamamen fetva eminlerine
bırakmışlar ve bu yüzden de fetva eminlerinin önemleri artmıştır. 65
İslam coğrafyasında IX. yüzyılda sistemini kuran tasavvuf, X. yüzyılda Türkistan’ın
çeşitli yerlerinde kendinî hissettirmeye başlamıştır.66 Orduların yapamadığı dinî yayılmayı
ticaret kervanları ile seyahat eden dervişler ve din adamları yapmışlardır.
Selçuklular dönemi ile birlikte tasavvuf düşüncesi kurumsallaşmaya başlamıştır.
Ferdi kurtuluşu ve ahlakı esas alan tasavvuf, tarikatlar adıyla yeni bir çehre ve toplumsal bir
karakter kazanmıştır. Kadiriyye, Rifaiyye, Mevleviyye, ve Kübreviyye gibi Türk dünyasında
ve İslam âleminde yaygın olan tarikatların kurucuları bu dönemde yaşamışlardır. 67
XIII. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti, tasavvuf tarihinin birçok büyük simasına
yeni bir yurt olmuştur. Bu sûfilerden bir kısmı yerleşik nüfusun çok olduğu şehirlerde ve
61

Danişmend, İ. Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul, 1971, c.V, s.110.

62

Halaçoğlu, Osmanlılarda Devlet Teşkilatı, s.149.

63

Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul, 1970, s.13

64

Danişmend, a.g.e. , ss. 111- 112

65

Halaçoğlu, a.g.e. , s.153.

66

Bardakçı, Mehmet Necmeddin, “Türklerin Sosyal ve Kültürel Hayatında Tasavvuf ve Tarikatlar”, Türkler,
Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, c. VII, s.450.

67

Bardakçı, “Türklerin Sosyal ve Kültürel Hayatında Tasavvuf ve Tarikatlar”, Türkler, s. 451.

17

kasabalarda yaşamış, bir kısmı da göçebe nüfusun çok olduğu köylerde yaşamışlardır. Şehir
ve kasabalarda yaşayan mutasavvıflardan bazıları; Evhâdüddin-i Kirmanî (ö:1237),
Muhyiddin İbnü’l Arabî (ö:1240), Şeyh Necmeddin Dâye (ö:1256), Âhi Evran (ö:1261),
Mevlânâ (ö:1273), Sadreddin-i Konevî (ö:1275), Muînüddin Pervâne, Fahreddin-i Irakî (ö:
1283), Müeyyedü’d-din el- Cendî (ö:1292) ve Sadüddin-i Fergânî’dir. (ö: 1300) Köylerde
yaşayan mutasavvıflardan bazıları ise; Baba İlyas (ö: 1240), Hacı Bektaş-ı Velî (ö: 1270),
Barak Baba (ö:1307), Yunus Emre (ö:1320) ve diğerleridir.68
Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında tasavvufî şahsiyetlerin etkinliği bilinmektedir.
Osman Gazi’nin Şeyh Edebali (ö:1326) ile Orhan Gazi’nin Geyikli Baba (1367) ile I.
Murat’ın Postinpuş Baba ile Yıldırım Bâyezid’in Emir Sultan (1430) ile II. Murat’ın Hacı
Bayram-ı Velî (1430) ile ve nihayet Fatih’in Akşemseddin (1459) ile olan yakın ilişkisi, bu
durumun en açık göstergesidir.69
İlk Osmanlı hükümdarları daima ilim ehli kadrolar ile müşavere yaparak kararlar
almış ve onları uygulamışlardır. Nitekim Osman Gazi’nin ve çevresindekilerin, dinî konularda
görüşlerine başvurup danıştığı, bütün halkın kendisine güvendiği Vefaî şeyhi Şeyh Edebali,
dervişliği gönül dünyasında yaşayan, misafirhanesi hiçbir zaman boş kalmayan bir mürşid-i
kâmil idi. Osman Gazi de zaman zaman bu dervişe konuk olurdu. 70
Osmanlı Devleti’nin kuruluş sürecinde Anadolu’da faaliyet gösteren tekke ve
zaviyelerle ilgili kaynaklar, Ahiler ve Abdallarla birlikte Mevleviler ve Rufailerin de dâhil
olduğu çok çeşitli tasavvuf zümrelerinin varlığını bize haber vermektedir. 71
İlk Osmanlı padişahları Rumeli’deki fetihler ve icraatlar esnasında da birtakım Ahiler
ve şeyhler ile ilişki içinde bulunmuşlardır. Rumeli’yi Türkleştirip İslamlaştırmak amacıyla
buralara zaviyeler açılmıştır. Gelibolu’daki Ahi Musa zaviyesi ve Dimetoka’da Abdal
Cüneyd’e tahsis edilen zaviye bunlardan iki tanesidir. 72
Kuruluş döneminin ilk yıllarında önemli bir yere sahip olan Yesevi dervişlerinin,
Ahilerin, babaların ve derviş gazilerin yerini şehir merkezlerinde yapılan ve kendilerine
68

Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1981, ss. 201–207. ; Gündüz, İrfan,
Osmanlılarda Devlet ve Tekke Münasebetleri, İstanbul, 1989, ss. 4- 6.

69

Kara, Mustafa, Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf Ve Tarikatlar, s. 61.

70

Neşri, Kitab-ı Cihan-Nüma, ss. 81- 82.

71

Bardakçı, “Türklerin Sosyal ve Kültürel Hayatında Tasavvuf ve Tarikatlar”, Türkler, s. 454.

72

Ayverdi, E. Hakkı, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri I, İstanbul, 1966, s.137.

18

vakıflar tahsis edilen dergâh ve tekkelerde yaşayan şeyhler ve mutasavvıflar almaya
başlamıştır.73
Osmanlı Devleti’nin yükselme döneminde entellektüel seviyede bir tasavvuf anlayışı
yaygınlık kazanmakla birlikte kırsal kesimde de güçlü tarikat şeyhleri vardır. Hacı Bayram-ı
Velî (ö: 1429/829), hem ilme dayalı tasavvufî düşünceyi hem de kırsal kesime hitap eden
tasavvuf anlayışını bizzat yaşayan bir şeyhtir. Hacı Bayram-ı Velî’nin medrese mensubu
olması, tarikatının kısa zamanda halk tarafından benimsenmesine ve şöhret kazanmasına
sebep olmuştur. Müritleri ile birlikte imece yaparak, yöredeki insanlara yardım etmesi,
zenginlerin sadaka ve zekâtlarını toplayarak ihtiyaç sahiplerine ulaştırması halkın kendisine
olan sevgi ve bağlılığını bir kat daha artırmıştır. 74
Osmanlı Devleti’nin kuruluş sürecini tamamlayıp büyük bir devlet haline geldiği
döneme damgasını vuran Fatih Sultan Mehmed de kendinden önceki Osmanlı Padişahları’nın
yolunu takip ederek ilim ve tasavvuf erbabına büyük önem vermiştir. İstanbul’un kuşatmasını
tamamlayıp İstanbul’a doğru yola çıktığında, devrin şeyhlerinin ve âlimlerinin de sefere
katılmalarını istemesi, buna açık bir örnektir. Akşemseddin ve Akbıyık Sultan’ın Fatih ile
birlikte İstanbul’un fethine katılmaları, Fatih Sultan Mehmed’in çok önemli bir hâdisede
dervişlere ne kadar güvendiğinin açık bir göstergesidir.
Fatih Sultan Mehmet İstanbul’un fethinde kendisine büyük moral veren ve
kararlarını destekleyen Akşemseddin’in çadırına gelerek, kendisine mürit olmak istediğini
birkaç kere tekrarladıysa da Akşemseddin’den bu konuda olumlu bir cevap alamamıştır.
Akşemseddin’in Fatih’e verdiği şu cevap, O’nun tasavvuf anlayışını ortaya koymak açısından
çok önemlidir:
“Sultanım! Eğer siz tasavvufa intisab ederseniz ondan aldığınız lezzet sebebiyle
devletin ve milletin işlerini ihmal edersiniz. Böylece adalet ortadan kalkar. Hünkârım! Devlet
ve millet, ehliyetsiz ellere düşerse Allah’ın emrine karşı gelmiş olursunuz. Çükü O emanetleri
ehline vermeyi emrediyor. Sizin milletin işlerini düzgün bir şekilde idare etmeniz, ülkede
adaleti ve güveni sağlamanız tarikata girmenizden daha faziletlidir.”75

73

Bardakçı, “Türklerin Sosyal ve Kültürel Hayatında Tasavvuf ve Tarikatlar”, Türkler, s. 456.

74

Aynı eser, s.457.

75

Taşköprülü-Zâde, Eş- Şakâık-ın Numaniyye fi Ulemâid- Devleti’l Osmâniye, Yayınlayan: Ahmet Suphi Fuat,
İstanbul, 1985, ss. 229- 230.

19

İstanbul kuşatmasına katılan herkes, fetihten sonra çeşitli makam ve mevkilere
getirilmeyi beklerken, Akşemseddin, Göynük’e dönmek için Fatih’ten izin istemiştir. Bu
örneklerden hareketle diyebiliriz ki; Osmanlı, sadece padişahların becerileri ve gayretleri ile
büyük bir devlet haline gelmemiştir. Aynı zamanda, gönül sultanlarının da bu husustaki
katkıları büyüktür.

20

BİRİNCİ BÖLÜM
AKŞEMSEDDİN’İN HAYATI
Bu bölümde Akşemseddin’in hayatını, şahsiyetini genel hatlarıyla görmeye
çalışacağız.
A) AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN TASAVVUF’A KADAR
OLAN DÖNEMDEKİ HAYATI
1- DOĞUMU VE KİMLİĞİ
Hacı Bayram-ı Velî’nin halifesi, Fatih’in hocası, devrinin tanınmış bir mutasavvıfı, âlim, tabip
ve şair olan Akşemseddin veya diğer ismiyle Ak Şeyh’in Şam’da h.792/m.1389– 139076
doğduğu bilinmektedir. Enîsî Menakıb-ı Akşemseddin adlı eserinde Akşemseddin’in yaptığı
riyazetin fazlalığından yüzü ve sakalı beyazladığı için ve de zamanında beyaz elbise giyme
alışkanlığında olduğu için kendisine “Akşemseddin” lakabının verildiğini Şakayık’ta
ismi, Akşemseddin Muhammed bin Hamza olarak
söylemektedir.77

kaydedilmiştir.78 Bazı kaynaklarda ise Akşemseddin’in adı Mehmet olarak zikredilmektedir. 79
Yedi yaşında Kuran’ı hıfz eylemiş olan Akşemseddin’in babası, Kurtboğan lakaplı 80 Şeyh

76

Enîsî, Emir Hüseyin, Menakıb-ı Akşeyh, Ankara, Tarihsiz, Milli kütüphane, İbni Sina Ktp., No:A. 217/14, Vrk.
2b.; Cebecioğlu, Ethem, “ Akşemseddinde Bazı Tasavvufi Kavramlar”, A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara, 2001,
c.XLII, s.78.; Uzun, Mustafa,” Akşemseddin’in Hayatı, Eserleri Hakkında Bazı Meseleler”, Akşemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Akşemseddin Haz. Vakfı Yay., Ankara, Tarihsiz, s.7.

77
78

Enîsî, Menakıb-ı Akşemseddin, Süleymaniye Kütüphanesi, Esat efendi Kitaplığı, No: 4666, Vrk. 8b

Taşköprülüzade, eş-Şakayıku’n- Numaniyye, Beyrut trz., s.138. ; Vassaf, Sefine, Vrk. 135a. “… ism-i âlileri
Şeyh Muhammed bin Hamza’dur.”

79

Lamii, Çelebi, Nefahatü’l-Üns Tercümesi, TTK. Ktb. No: Y/ 690, s.680. ; Burkay, Hasan, Hz.Muhammed’in
Varisleri, s. 359. ; Kocatürk, Vasfi Mahir, Tekke Şiiri Antolojisi, s. 104.

80Babasına

“Kurtboğan” lakabı verilmesini Enîsî şöyle anlatıyor: “rivayet olunur ki Şeyh Hamza ahirete intikal

idüp defn olundığı gice, sırtlan kurdu gelüp kabr-i şeriflerin açtı. Mübarek cesetlerin yemek istedi. Şeyh
Hamza mübarek elini çıkarub, ol kurdu boğazından tutup helak eyledi. İrtesi sabah halk ziyarete geldi.
Mübarek elini kabiden çıkmış buldular. Bir ehl-i firaset kişi hazır bulundu. Kurda yapışmakla mübarek eli
yunmak lazım geldi, dedi. Yudular. Hemanden (derhal) el içeri çekildi. Ol zamandan beru mezbur Şeyh
Hamza’ya “Kurtboğan”, dirler. ;Akşemseddin'in babası Şeyh Hamza’nın hakkında bazı rivayetler olmasına
rağmen annesinin kim olduğu ve nereli olduğuna dair tam anlamıyla kesin bir bilgiye rastlayamadık.

21

Hamza, keramet ehli bir şeyhti. Şeyh Hamza Amasya’nın Kavak ilçesine gelerek
yerleşmiştir81.
2- SOYU
Akşemseddin'in soyu birinci halife Hz. Ebu Bekir (r.a)’a dayanmaktadır. 82 Bu
husustaki kaynakların verdiği bilgiyi83 doğrulayan ayrıca elde mevcut bir tarikat icazetnamesi
de mevcuttur.84 Akşemseddin'in babası Şeyh Hamza’dan bazı kaynaklar bahsetmesine
rağmen, onun babası Şeyh Hacı Ali’den, onun babası Şeyh Hediyyetullah’dan, onun babası
Şeyh Şihabûddin Sühreverdi’den hiç bahsedilmemiştir.85 Biz burada Akşemseddin'in Hz. Ebu
Bekir’e varan soyunu bir şema halinde göstermek istiyoruz.
1- Akşemseddin bin Hamzatü’ş- Şami
2- Eş Şeyh El Hacı Ali
3- Eş Şeyh Hediyyetullah
4- Eş Şeyh Musa
5- Eş Şeyh Muhammed
6- Ömer el Mulakkab b. Şihabüddin Sühreverdi
7- Muhammed
8- Abdullah
9- Mesud
10- Hasan
11- Asım
12- Nasır
13- Kasım
81Yurd,
82
83

Ali İhsan, Fatih’in Hocası Akşemseddin Hayatı ve Eserleri, Fatih Yayınevi, İstanbul,1972, s.XVII.

Enisi, Menakıb, Vrk. 2a.

Lamiî, Nefahat Tercümesi, s.684. ; Hacı Hilmi, Tuhfetü’l Mücahidin, Nuruosmaniye Kütüphanesi, No:2293,
Vrk. 499b. ; Ayvansarayî, Vefayat-ı Meşayih, Ünv. Ktb. No: 2464. , Vrk. 1b. ; Hoca Saadettin Efendi, Tâcü’tTevarih, Çev. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul, 1979, s.177.

84Kaçalin,
85

Mustafa, Akşemseddin’in Hayatı ve Eserleri, M.Ü. İ.F. Yay. , İstanbul, 1994, s.17.

Aynı eser, s.17

22

14- Muhammed
15- Ebu Bekir bin Kuhafe (r.a)86
Muhammed b. Ebu Bekir kendinden başka üç erkek kardeşe daha sahiptir. Bunlar;
Nasrullah b. Ebu Bekir, Abdurrahman b. Ebubekir, Cafer b. Ebubekir’dir. Rivayetlere göre
Mevlana Celaleddin Rumî Nasrullah, Abdurrahman’ın soyundan gelmektedir. Enîsî’nin
Menakıb’da belirttiğine göre Ebu Bekir’in oğlu Cafer küffar elinde şehid olmuş ve evladı
kalmamıştır.87
3- TAHSİLİ VE MÜDERRİSLİĞİ
Akşemseddin Mehmet bin Hamza’nın tahsili ile ilgili elimizde mevcut olan
kaynaklarda çok yüzeysel ve cüzi bilgiler yer almaktadır. Buna rağmen o dönemde müderris
olabilmek için alınması zorunlu olan dersler göz önünde bulundurulursa, Akşemseddin'in bu
zorunlu dersleri bir şekilde okuduğu zaruri bir gerçek olarak ortaya çıkmaktadır. O
dönemlerde Anadolu’daki medreselerde tahsil görenlerin okuyup icazet almakla sorumlu
tutuldukları Sarf, Nahiv, Mantık, Menâi, Belagat, İlmi Usul, Fıkıh, Akaid ve Hikmet diye
adlandırılan ve birçok islam aliminin yazdığı metinleri okumakla zamanını geçirdiği
muhtemeldir.88
Akşemseddin’in Şam’dan Anadolu’ya geliş tarihi kesin olarak bilinmemektedir.
Muhtelif

kaynaklar89

O’nun

çocuk

yaşta

Amasya’ya

geldiğini

belirtmektedir.

Akşemseddin’in daha yedi yaşlarında babasıyla birlikte Anadolu'ya geçmezden önce Kuran-ı
Kerimi hıfzeylediği bilinmektedir. Kur’an hıfzının dışındaki ilimleri Anadolu'ya geldikten
sonra Amasya ve Osmancık çevresinde elde ettiği kaydedilir. 90
Şemseddin Sami, “Diyarı Rum’a geldikten sonra kısa zamanda ilimlere vakıf
oldu.”91 derken Lugatı Tarihiyye ve Coğrafiyye’de “Âlim ve fazıl bir zat idi” 92 denmektedir.
İlk öğrenimini Amasya'da yaptığı kaynak eserlerden anlaşılmaktadır. 93
86

Gökçe, Arif, Akşemseddin Mehmed Bin Hamza’nın Hayatı, Tasavvufi Yönü ve Eserleri, Ankara, 1987, s. 6.

87

Aynı eser. , s. 7.

88

Bkz. Halaçoğlu, Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, ss. 129- 138.

89

Mecdi, Şakayık Tercümesi, İstanbul, 1269, s.240. ; Vassaf, Sefine, Vrk.135a.

90

Tahir, Bursalı Mehmet, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-ı Amire, İstanbul, 1333, c.1, s.12.

91

Lügatı Tarihiye ve Coğrafiye, İstanbul, 1299, c.1, s.232.

92

Sami, Şemseddin, Kamusul Alam, İstanbul, 1306, c.1, s.265.

23

Akşemseddin'in İlm-i Hadis, Tefsir, Tasavvuf ve Ahlak, Fıkıh, çeşitli fetvalara dair,
mevaiz ve rakaik konularında 29 adet kaynak eseri okuyup tetkik ve mütalaa ettiği Risaletü’nNuriye ve Def-i Metain adındaki eserlerinde yapılan nakil ve atıflardan anlaşılmaktadır. 94
Akşemseddin'in yukarıda ismi zikredilen ilimlere vakıf olması yanında, zamanın
bilgilerine aşina çok iyi bir tıp doktoru olduğuna dair bir çok kaynakta kayıtlar
bulunmaktadır.95
Akşemseddin’in hekimliğine dair Menâkıbnâme’de muhtelif anektodlar mevcuttur.
Bunların ilki Fatih Sultan Mehmet’in kızlarından96 birini tedavi etmesidir.97 Diğeri de Halil
Paşa’nın Süleyman Çelebi’nin98 hastalığını iyileştirmesidir.99 Ayrıca Menâkıbnâme’de
hastalara ruhsal tedaviler uyguladığına dair kıssalar mevcuttur.
Akşemseddin’den bahseden hemen hemen tüm eserlerde, O’nun tıp ilmiyle meşgul
olduğu ifade edilmiş olmasına rağmen bunların hiçbirinde Akşemseddin'in tıp ilmini kimden
ve nasıl öğrendiği hakkında bir bilgiye rastlanmamaktadır. Bu hususla ilgili olarak Osman
Şevki Uludağ, Beş buçuk asırlık Türk Tabâbeti Tarihi adlı eserinde “Tabâbeti nereden tahsil
ettiği meçhuldür. Bir çok eserleri arasında tıp ilmine dair eserleri ber vech-i zîrdir.”
demektedir.100 Amasya’da medrese eğitimi esnasında orada bulunan Ilduz Hatun Dârü’şŞifası’nda tıp eğitimi almış olması mutemeldir. 101 Fatih döneminin meşhur cerrahı Sabuncuzâde’nin de hekimlik yaptığı Ilduz Hatun Dârü’ş-Şifası dönemin tıp merkezlerindendir.102

93

Meydan Larusse, Meydan Yayıevi, İstanbul, 1969, c.1, s.251.

94

Yurd, a.g.e. , ss. XXX-XXXI

95

İslam Ansiklopedisi, M.E.B. Basımevi, İstanbul, 1950, c.1., s.231; Meydan Larusse, c.1, s.251, Türk
Ansiklopedisi, M.E.B. Basımevi , Ankara, 1946, c.1., ss. 381–382.

96

Fatih Sultan Mehmet’in hangi kızını tedavi ettiği tespit edilememiştir.

97

Enîsî, Menâkıb, Vrk. 6a.

98

Sultan II. Murat’a kazasker olan Mahmut Paşa’nın oğlu Süleyman Çelebi olması muhtemeldir. Bkz.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Çandarlı”, İslam Ansiklopedisi, c.3, s.351.

99

Enîsi, a.g.e, Vrk. 5b- 6a. ; Mecdî, Şakâyık Tercümesi, s. 241. ; Lâmiî, Nefahat Tercümesi, s. 686. ; Olcay, O.
Fevzi, Amasya Meşahiri, s.97. ; Hoca Sadettin Efendi, Tâcü’t Tevârih, s.178.

100

Uludağ, O. Şevki, Beşbuçuk Asırlık Türk Tarihi, İstanbul, 1972, ss.151–152.

101

Cunbur, Müjgan, “Akşemseddin ve Göynük”, Türk Kültürü Araştırmaları, Ankara, 1993, s. 79.

102

Yücel, Ayşe, Akşemseddin’in Eserlerinin Dinî-Tasavvufi Açıdan Tahlili, s.25.

24

B)AKŞEMSEDDİN MEHMED BİN HAMZA’NIN TASAVVUF DÖNEMİNDE
OLAN HAYATI
Şimdi Akşemseddin’in Hacı Bayram’a intisabından sonraki hayatına bir bakalım.
1- Hacı Bayram-ı Velî ile tanışması
h.792/m.1372’de Şam’da doğan Akşemseddin uzun zaman maddi ilimlerle uğraşmış,
keskin zekası ve kavrayışı sayesinde kısa sürede temâyüz etmiş ve Osmancık medresesine
müderris olarak tayin edilmişti. İşte Akşemseddin'in tasavvufa ilgisi de bu medrese de başlar.
Fıtratındaki Allah aşkının yönlendirmesiyle, kendini bir anda tasavvufi arayış içerisinde
bulur.103 Enîsî'nin Menakıb’ında da Akşemseddin'in bu arayışı şu manalarda dile
getirilmektedir.
“İlm-i batın lezzeti dimağından gitmediği için kamil bir şeyh bulmak üzere, önce
Fars ve Maveraünnehir’e gider, oraları dolaşır. Gönlünün istediği kişilikte bir mürşid
bulamayınca, Anadolu'ya geri döner.”104
Bütün bu arayışlarına rağmen Akşemseddin'in ruhundaki arayış dinmiyordu. Bu
sıralarda Bayramiyye tarikatına bağlı bazı kimseler, Akşemseddin’e Hacı Bayram-ı Velî’yi
tavsiye ettiler. Akşemseddin, Hacı Bayram’da gördüğü bazı zahiri davranışları tasvip etmiyor
ve onun mâiyetine girmek istemiyordu. Hacı Bayram, yanında müridleri de olduğu halde
tarikattekilerin meşru ihtiyaçlarını karşılamak için köylerde ve mahallelerde yardım toplardı.
Bütün bu davranışlar Akşemseddin'in hoşuna gitmiyor, bu sebepten dolayı da Bayramiyye
tarikatına intisab etmek istemiyordu. 105
Akşemseddin, bu durum karşısında Zeyniyye Tarikatının kurucusu Zeynuddin Ebu
Bekir el-Hâfî’ye intisab etme yolculuğuna çıkar. 106 Kısaca bu yolculuk şöyle gelişmiştir. O
günlerde meşhur olan ve Haleb’de oturan Zeyneddin-i Hafi’den bâtıni dersler almak ve ona
intisab etmek üzere yola çıkar. Haleb yakınında bir yerde, gece rüyasında, kendisini geldiği
yere geri çevirecek bir rüya görür. Bu rüyada Akşemseddin’in boynuna bir zincir takarlar,
zorla çeke çeke onu Ankara'ya Hacı Bayram-ı Velî’ye getirirler. Birde bakar ki zincirin
ucundan tutan, Hacı Bayram’dır. Bu rüyadan etkilenen Akşemseddin, hemen Osmancık’a geri
103

Cebecioğlu, Ethem, ‘Akşemseddin'de Bazı Tasavvufi Kavramlar-I’, A.Ü.İ.F.D., s.78.

104

Enisî, Menakıb, Vrk. 3b.

105

Cebecioğlu, “a.g.m”, A.Ü.İ.F.D., ss. 79–80. ; Yücel, Akşemseddin’in Eserlerinin Dinî-Tasavvufi Açıdan

Tahlili, s. 32.
106

Uzun, ‘Akşemseddin’in Hayatı, Eserleri Hakkında Bazı Meseleler’ Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.7

25

döner. Sultan Bâyezid Han’ın Kazaskerlerinden biri olan İmam Ali Efendi’nin babasıyla
buluşarak, Hacı Bayram-ı Velî’nin hizmetine müteveccih olur.107
İşte Akşemseddin'in Hacı Bayram-ı Velî ile ilk tanışması böyle olmuştur.
2- Akşemseddin'in Hacı Bayram-ı Velî’ye İntisabı
Akşemseddin Halep yolunda gördüğü rüya sonucu imam Ali Efendi’nin babasının
telkinleriyle Hacı Bayram-ı Velî’ye intisab etmek için giderler. Akşemseddin'in Hacı Bayramı Velî’ye intisabı şu şekilde cereyan eder. Akşemseddin, o sırada Hacı Bayram-ı Velî’yi
Çubuk ovasında müridleriyle birlikte burçak imecesi yaparken görür. Akşemseddin orada hiç
itibar görmez. Ancak, fazla beklemeden hemen dervişlerin arasına katılarak onlarla beraber
çalışmaya koyulur. Öğle vakti mola verilir. Sofralar kurulur. Teknelerle yoğurtlar ve buğday
çorbası getirilir. Bölük bölük sofralara dağıtılır. Hatta köpekler için de yemek hazırlatılır.
Kimse Akşemseddin’e buyur diye herhangi bir iltifat göstermez. Yemek başlar, Akşemseddin
de boynunu büker, köpeklerin yanına gidip onlarla birlikte yemeğe hazırlanır. Tam elini
yemeğe uzatırken, Hacı Bayram-ı Velî ona; “Hay köse bizi yaktın!” diye seslenerek sofrasına
davet eder. Hacı Bayram, yapılan bu muameleyi ona şöyle açıklar. “Zincirle zorla gelen
misafirin ağırlanması böyle olur.”108
Artık, bu olaylar sonucu Akşemseddin Hacı Bayram-ı Velî’nin müridi olmuştur.
Hacı Bayram onu sıkı bir riyazete sokarak ibadetlerini artırır. 109
3- Akşemseddin'in Şeyhi Hacı Bayram-ı Velî, Mesleği ve Halifeleri
a) Hacı Bayramı Velî ve Mesleği
Hacı Bayram-ı Velî Ankara’nın Çubuk suyu kenarındaki Solfasıl (Zül-Fadl Erdemli)
köyünde h.753/m.1352-1353 tarihinde doğmuştur.110 Dönemin usulüne göre öğrenim
gördüğü, müderris olduğu, Kara Medrese adıyla tanınan Melike Hatun Medresesinde müderris
olmasından anlaşılmaktadır.111 Öğretim hayatını geçirirken, Kayseri’de irşadla meşgul olan
Şeyh Hamiduddin’in çağrısına uyarak ona intisab eder. Onun öğretim ve eğitiminde olgun bir
mürşid olur. Şeyhinin ölümü ile 1412’de Ankara'ya gelip yerleşir. Kendi
107

Cebecioğlu, " Akşemseddin”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, s. 392.

108

Enisî, Menakıb, Vrk. 3b- 4a

109

Cebecioğlu, “Akşemseddin'de Bazı Tasavvufi Kavramlar”, A.Ü.İ.F.D., s. 80.

110

Ayni, Mehmet Ali, Hacı Bayram-ı Velî, İstanbul, 1986, s. 51

111

Kaçalin, Akşemseddin Hayatı ve Eserleri, s. 21

26

içtihadı ile kurduğu Bayramiyye
yetiştirmeye başlar.112

tarikatının usûlüne göre

tasavvufta nasip arayanları

BAYRAMİYYE VE KOLLARI

HIZIR DEDE

BURSALI ÖMER
DEDE

AKŞEMSEDDİN
M.B. HAMZA

Üftade
(Melamiye)

(Şemsiyye)

Aziz Mahmud
Hüdayi
(Celvetiye)
(Ümmi biri olmasına rağmen manevi çalışmalarda mesafe katetmiş ve
Celvetiliğin kurucusu ünvanını almış-tır.
Ayrıca Celvetiliğin edebiyatımızda ve
musikimizde bir çok kıymetli insan
yetiştirdiğini biliyoruz.)

Zikrin usul ve âdetleri hakkında, her tarikatın kendi bünyesinde şifâhî talimler
olduğu ve her yeni gelen şeyh, kendinden evvel gelen şeyhe nispetle bazı ufak tasarruflar
yaptığı gibi, aynı tarikat içinde kendi adı ve usulüyle yeni bir kol tesis ettiği bir vakıadır. İşte
Bayramiyye’de de bu yönüyle üç kol oluşmuştur. 113
Her yeni Şeyh ufak tefek farklılıklar oluşturarak yeni kollar oluşturmuştur. 114
b) Halifeleri
Hacı Bayram Velî’nin halife sayısı konusunda, ihtilaflar bulunmaktadır. Bu sayıyı
sarı Abdullah Efendi ve La’li altı olarak ifade ederken115, Sâdık Vicdanî ondört 116, Hüseyin
Vassaf ve Bursalı Mehmet Tahir onüç117, Mehmet Ali Aynî ise sekiz olarak ifade etmektedir.
Bunların dışında araştırmacı Fuat Bayramoğlu, Hacı Bayram Velî’nin halife sayısını,
muhtemel olanlarla birlikte yirmisekize çıkarmıştır 118.
Bu farklı rakamlar, Hacı Bayram Velî’nin halifelerinin kaç tane olduğunu kesin
olarak bilmemize engel olmaktadır, fakat biz burada Hacı Bayram’ın halifesi olduğu kesin
olanlar ve muhtemel olanları ayrı başlıklar altında inceleyerek konuya devam etmeyi uygun
buluyoruz.

112

Kaçalin, Akşemseddin Hayatı ve Eserleri, s. 21.

113

El Atâi, Min Zeyli’ş-Şakayık, c.I. , s.64.

114

Enîsî, Menakıb, Vrk. 18a.

115

Sarı Abdullah Efendi, Semerât, ss. 144–145. ; La’lî, Melamiyenin An’anesi, s.17.

116

Vicdanî, Tomar, s.17.

117

Vassaf, Sefine, s. 262. ; Bursalı Mehmet Tahir, Hacı Bayram Velî, s.5

118

Bayramoğlu, Hacı Bayram, ss. 48–57.

27

I) Halifelikleri Kesin Olanlar
Hacı Bayram Velî’nin halifelerinin, bu başlık altında ele alacağımız halifelerini de üç
kategoride ele almayı uygun buluyoruz.
a) Medreseli Halifeler
Akşemseddin Muhammed b. Hamza (1389- 1459), Yazıcıoğlu Muhammed (ö:1453?)
, Yazıcıoğlu Ahmet Bican (ö: 1453’den sonra), Şeyh Salâhaddin, Germiyanoğlu Şeyhi (ö:
1439), Molla Zeyrek (ö: 1474), Eşrefoğlu Rumî (ö: 1469)119
b) Herhangi Bir Mesleğe Sahip Olan Halifeler
Baba Nahhâsî-i Ankaravî ( Bakırcı), Akbıyık Meczûb Sultan (Tüccar, ö: 1457), Emir
Sikkînî Ömer Dede (Bıçakçı ö: 1459)120
c) Mesleği Tespit Edilemeyen Halifeler
Şeyh Lütfullah (ö: 1490), Şeyh Yusuf Hakikı, İnce Bedreddin121, Kızılca Bedreddin
(ö: 1453), Şeyh Ulvan Şirâzî122, Kemal Halvetî (ö:1475), Abdulkadir Isfehânî,
123

Baba

, Şeyh Muslihuddin Halife (ö: 1456).

Ahmed

124

II) Halifelikleri Kesin Olmayanlar
Abdurrahim Karahisârî (ö: 1545?), Şeyh Şamî, Baba Yusuf Seferîhisarî (ö: 1511),
Bünyamin Ayaşî (ö: 1510), Muk’ad Hızır Dede (ö: 1512), İbnu’l-Mısrî, Baradaklı Baba,
Şeyhoğlu Ethem Baba ve kardeşi Ferruh Dede, Abdal Murad, Şeyh Ramazan, Alâeddin
Arabî.125

119

Cebecioğlu , Ethem, Hacı Bayram Velî , Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1991, s.120.; Gibb, E.J.W, History of

Otaman Poetry, London, 1958, c.I, ss. 390–392. ; Enîsî, Menakıb, Vrk. 25a.
120

Ergun, Saadettin Nüzhet, Türk Şairleri, İstanbul, 1936, c.I, ss. 394–398. ; Yılmaz, Hasan Kamil, Aziz Mahmud

Hüdâi ve Celvetiye Tarikatı, Erkam Yayınevi, İstanbul, 1982, s.177. ; Cebecioğlu , Hacı Bayram Velî, s.120.
121

Leme’at mütercimi

122

Gülşen-i Raz mütercimi

123

Hacı Bayramın oğlu

124

Ülken, Hilmi Ziya, Türk Tefekkürü Tarihi, İstanbul, 1933, c. II, s. 270. ; Evliya Çelebi, Seyehatnâme, Ankara,

1896, c. II, ss. 412- 413.
125

Vassaf, Sefine, ss. 276- 277. ; Bayramoğlu, Fuat, Hacı Bayram Velî, Yaşamı, Soyu, Vakfı, TTK Yayınları,

Ankara, 1983, c.I, s. 256.

28

4- Akşemseddin'in Halife Oluşu ve Tarikatını Yayma İşine Başlaması
Menakıbnâme de Akşemseddin'in şeyhi Hacı Bayram-ı Velî’den halifelik alışı ile
ilgili şöyle bir diyalog geçmektedir. Hacı Bayram’a sordular: “Bazı dervişlere kırk yıldır
‘hilafet’ vermedin, az müddet içinde ‘Akşeyh’e hilafet verdin hikmeti sebebi nedir?” dediler.
Hacı Bayram cevap verdi:
“Bu bir Zeyrek Köse imiş, her ne kim gördü ve işiddi inandı hikmetin sonra kendi
bildi. Amma bu kırk yıldan beru hizmet eden dervişler gördüklerin ve işittiklerin heman
hikmetin ve aslını sorarlar.” dediği nakledilmektedir.126
Bu ifadelerden de anlaşılmaktadır ki; Hacı Bayram-ı Velî’nin kırk yıldır yanında
halifeliğe erişemeyen dervişleri bulunmaktadır.
Hacı Bayram-ı Velî Hazretlerinin mânevi eğitiminden geçtikten sonra irşad
makamına yükselen Akşemseddin ilk olarak Ankara'nın şu anda bir ilçesi olan Beypazarı’na
yerleşmiş, orada bir mescid ve değirmen yaptırmıştır. Namı civar beldelere yayılan
Akşemseddin'in yanına bu bölgelerden grup grup insanlar gelmeye ve yanına göç etmeye
başlayınca şöhretten hoşlanmadığı için Beypazarı’ndan ayrılarak Çorum’un İskilip ilçesine
bağlı Evlek (Evlik) Köyü’ne yerleşmiş bir müddette burada yaşamıştır. Oğlu Nûru’l-Hüdâ’nın
kabri orada olup, ziyâretgâhtır. Hacı Bayram’ın vefaatından sonra Evlek köyünden de ayrılıp,
Göynük (Bolu) kasabasına yerleşmiştir. Daha şeyhi hayatta iken bile O bu şekilde, Beypazarı,
Evlek Köyü, gibi yörelere giderek insanları irşad etmiştir.
Akşemseddin'in şeyhi Hacı Bayram-ı Velî’nin vefatında (1430)

yanında

bulunmadığını menakıbda geçen şu ifadelerden anlıyoruz.
“Hacı Bayram Maraz-ı Mevtinde, benim namazımı Akşemseddin kılsun ve beni ol
yusun diyü vasiyett eyledi. Pes Hacı Bayram vefaat eyledi. Akşemseddin hâzır degildi. Hâcı
Bayram’ın sûfilerı ser-gerdân oldılar yol güzedüp muntazırlar idi. Akşemseddin nâgah çıka
geldi. Hacı Bayram’ın borcundan sual eyledi. Toksan bin akça borcu çıkdı. Akşemseddin ol
borcun otuz binini boynına aldı ve bâkisin Hacı Bayram’ın sair ahibbası boyunlarına aldılar
Akşemseddin yigirmi tokuz binini ödedi.”127

126

Enîsî, Menâkıb, Vrk. 5b.

127

Kaçalin, Akşemseddin Hayatı ve Eserleri, s. 25.

29

5- Akşemseddin'in Hacı Bayram-ı Velî’nin Vefatından Sonra Göynük’e
Yerleşmesi
Akşemseddin Hacı Bayram-ı Velî hayattayken Beypazarına yerleşmiş ve orada
irşadda bulunmuştu. Şeyhinin ahirete göçmesiyle, O’nun Göynük’e yerleştiğini ara sıra
Beypazarı’na

da gelip gittiğini ve orada da irşat

ile uğraştığını kaynaklardan

öğrenmekteyiz.128 Menakıb’da bu durumla ilgili şu ifadeler yer almaktadır;
“…..Bu esnada Akşemseddin'in evsafın işitdi, şeyh İbrahim bir merkebe bindi,
Beypazarı’na geldi. Meğer şeyh Göynük’e gitmişti. Gelince sabr eyledi. Akşemseddin geldi.
Halk etraftan geldüler. Emraz-ı bedeniyesinden (Beden hastalıklarından) sordular.”129
Göynük’e yerleştikten sonra bir mescid ve değirmen inşa eden Akşemseddin burada
bir taraftan oğullarının talim ve terbiyesi ile meşgul olurken, diğer taraftan da kendisine
intisab eden müridlerinin talim ve terbiyeleriyle uğraşıyordu. Ayrıca bu esnada bu güne kadar
ulaşabilen eserlerini yazabilmek için gerekli incelemelerde bulunduğunu da söylemek
mümkündür. Ayrıca dinî vecibelerini yerine getirmek amacıyla Hacca da gidiyordu.
Akşemseddin şeyhi Hacı Bayram-ı Velî ile sağlığında Sultan II. Murad Han
zamanında Edirne’ye gitmiş, İstanbul'un fethine dair II. Murad’ın Hacı Bayram’a sorduğu
soruya şeyhinin verdiği cevabı duymuştu. Rivayete göre O “…. Konstantiniyye fethine bizim
köse ile beşikteki oğlunuz (Fatih Sultan mehmed Han) muvaffak olacaktır…” diyordu. 130 İşte
bu müjdeyi yerine getirerek fethin genç şehzade ile de ilgili olduğunu söylemişti. İstanbul'un
fethinden önce iki defa Edirne'ye gitmişti. Birinci ziyaretinde II. Murad Han’ın vezirlerinden
Ahmet Paşa’nın oğlu Kazasker Süleyman Paşa’nın hastalığını tedavi etmiş, ikinci ziyaretinde
ise Fatih Sultan Mehmed Han’ın kızını131 tedavi etmek üzere Edirne’de bulunmuştu. 132
Hacı Bayram-ı Velî h.833/m.1429-30 133 da vefat ettiğine göre, Akşemseddin bu
tarihte Hacı Bayram-ı Velî’den icazet almış ve Halife olarak irşada başlamıştı. Bilindiği üzere
Sultan I. Murad Han 1422 de İstanbul’u kuşatmıştı. Akşemseddin, Osmanlıların İstanbul’u
kuşattıkları zaman içersinde büyüyüp yetişmişti. Bu bakımdan kendine göre; İstanbul’un
128

Kaçalin, Akşemseddin Hayatı ve Eserleri, s. 26.

129

Aynı yer.

130

Çakan, ‘Fetih Hadisi ve Akşemseddin’in Fetihteki Yeri’, Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.162.

131

Fatih’in hangi kızını tedavi ettiğini tespit edemedik.

132

Enîsî, Menâkıb, Vrk. 6b. ; Yücel, Akşemseddin’in Eserlerinin Dinî-Tasavvufi Açıdan Tahlili, s. 25.

133

Cebecioğlu , Ethem, Hacı Bayram Velî , Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1991, s.118.

30

fethedilmesi için Hadis-i Şerifle verilen müjdenin gerçekleşmesine kimin mazhar olacağını
araştırıyordu. Bunu Enîsî’nin Menakıbnamesindeki şu ifadelerden de anlamaktayız.
“….. Akşemseddin'e vakti fethi ta’yin ettiğinden sual olundu;
–Gaibi neden bildin ki; hükmeyledin, dediler. Cevap verdi ki;
–Karındaşım Hızır ile ilm-i ledünni’de Konstantiniyye’nin fethini vaktiyle istihrac
eylemişdik.”134
h.855/m.1451 tarihinde 21 yaşında padişah olan Fatih Sultan Mehmed Edirne’de
âlimler, ileri gelen devlet adamları ile durmadan İstanbul’un fethi tartışılıyordu. Gerek âlimler
olsun gerekse devlet erkanı olsun kesin bir fetih müjdesinden çekiniyorlardı. Hatta bazıları
Rasulullah’ın (s.a.v) ashabının ve Hulefa-i Raşidin’in ve pekçok padişahın İstanbul’un fethine
gelip muvaffak olamadığından bahsediyorlardı. Buna da Hz. Muhammed’den (s.a.v) rivayet
edilen hadisleri 135 dile getiriyorlardı.
Fatih’i fethinden

caydırmak

isteyenlere

karşı

Akşemseddin;

“…. Evvela

Konstantiniyye’yi Sultan Mehmed Han fetheyler sonra Beni Asfar olan….”136 diyerek Fatih’i
fethe teşvik ediyordu.
6) Akşemseddin’in Konstantiniyye’nin Fethine Katılışı
Hz. Peygamberden gelen bazı rivayetler 137 gerek Arapların ve gerekse Türklerin bir
çok defa İstanbul’u alma çabalarını teşvik etmiştir. Hz. Peygamberden gelen bu rivayetler,

134

Enîsî, Menakıb, Vrk. 10b

135

Avf İbn-i Malik (r.a)’dan rivayet olunduğuna göre şöyle denmiştir. Nebi (s.) Tebuk gazasında mezinden

(Ma’mûl) yuvarlak bir çadır içinde iken huzuruna girdim görüşürken bana dedi ki; kıyametin kopması
yaklaştığı sıra onun alametlerinden olmak üzere şu altı şeyi say!
1) Benim ölümüm. 2) Beyti Makdisin Fethi 3) (Taûn) öyledir ki koyun kırımı gibi o sizi yakalayacaktır. 4) Mal
çokluğu ki siz bir kişiye karşılıksız yüz dinar verseniz bile, yine az ve küçük görerek hoşnutsuzluğu ve
husumeti sürüp gidecektir. 5) Bir fitne ki Arap evlerinden girmediği hiçbir ev kalmayacak muhakkak
girecektir. 6) Sizinle Benû Asfar denilen Rum arasında akdolunan bir sulh ki, düşmanlarınız Musâlahayı
müteakip hiyanet ve nakz-ı ahd (ahdi bozarak) ederek üzerinize her bayrağın altında on iki Bin nefer olmak
üzere seksen kumandanın bayrakları altında (bir milyona yakın bir kuvvetle) saldıracaklardır. Sahihi Buhari
Muhtasarı Tecridi Sarih Tercemesi ve Şerhi; Müt. ve Şarih: Kamil Miras, Kitabûl cizye, C.8, s. 472.
136
137

Kaçalin, Akşemseddin Hayatı ve Eserleri, s.27

İstanbul elbette fetholunacaktır. Onu fetheden komutan ne güzel komutan ve onu fetheden asker ne güzel

askerdir.” İmam-ı Ahmed bin Hanbel, Müsned, c.4, s.335.

31

müslüman Arapların beş defa 138
muhasaralardan biri yedi sene sürmüş,

İstanbul’u kuşatmalarına vesile olmuştur. Bu bu
esnada asker, etrafındaki tarlaları ekerek mahsûl

almıştır.139
Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul'u fethetmeyi ne kadar arzuladığı, bütün tarih
kaynaklarında ziyadesiyle ifade edilmektedir. Bu kararlılıkta olan Fatih Sultan Mehmed
İstanbul’un fethine manevi katkıda bulunmaları için, Akşemseddin ve Akbıyık’ı müridleriyle
birlikte yanına davet etti.140 Fatih’in etrafındaki bazı danışmanlar, o sırada fethe çeşitli
nedenlerle pek rıza göstermiyorlardı. Akşemseddin, onların görüşünü çürütüp, Fatih’i
İstanbul’u fethe ikna etti.141
İstanbul’un

muhasara

ve

fethinde

Fatih’i

teşvik

eden,

onun

ümidini

kuvvetlendirenlerin başında gelen Akşemseddin aynı zamanda Fatih’in harp meclisinin de bir
azası idi.142
Fethe katılan Akşemseddin, padişahın ve ordunun moralinin yüksek tutulmasında
önemli bir rol oynadı. Araştırmacılar, Akşemseddin’in sıkıntılı zamanlarda zaferin uzak
olmadığı müjdesini vererek, sabredip gayret etmesi hususunda Fatih’e yazdığı mektupların,
fethin kısa sürede gerçekleşmesinde büyük etkisi olduğunu kaydederlerler. 143
Fethin yaklaştığı son günlerde Fatih ile Akşemseddin’in arasındaki diyaloğ daha da
artmış ve biraz da fethin gecikmesinin getirdiği stresten dolayı, Fatih oldukça telaşlanmıştı.
Bu yüzden manevi desteğini istediği Akşemseddin'e sık sık haber gönderiyor ve fethin ne
zaman gerçekleşeceğini öğrenmeye çalışıyordu. En sonunda Fatih Sultan Mehmed, tüm
kalbiyle inandığı şeyhi Akşemseddin'e Ahmed Paşa’yı gönderdi ve şeyhe sor: “Kaleyi
fethetme düşmana zafer kazanma ümidi var mıdır?” dedi. Şeyh şu şekilde cevap verdi: “Bu
138

1. Muhasara H. 34 / M. 655

2. Muhasara H. 48 / M. 670
3. Muhasara H. 54 / M. 676
4. Muhasara H. 97 / M. 715
5. Muhasara H. 165 / M. 782
139

Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, Mütercim: Muhammed Atâ, 1329, İst. C.2, s. 277, 278

140

Cebecioğlu, “Akşemseddin” , Sahabeden Günümüze Allah Dostları, s. 395.

141

Olguner, “Türk İslam Medeniyeti İçinde Akşemseddin’in Yeri”, Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.35

142

Şanlı, Mustafa, Akşemseddin Hazretleri’nin Hayatı, M.Ü. İ. F. Lisans Tezi, İstanbul. 1980, s. 13

143

Cebecioğlu, “Akşemseddin'de Bazı Tasavvufi Kavramlar”, A.Ü.İ.F.D. , s. 84.

32

kadar ümmet-i Muhhammed’den müslüman ve gazi toplanır, bir kafir kalesine yönelirse, kale
inşallah feth olur.” dedi. 144
Fakat Sultan bununla tatmin olmadı. O, kalenin feth olunacağı zamanın tayinini
istiyordu. Bunu anlamak için Ahmed Paşa’yı tekrar yolladı. Ahmed Paşa Padişah’ın arzusunu
şeyh’e bildirdi. Akşemseddin Hazretleri murakabeye vardı, mübarek yüzleri terlemiş gözleri
yaşarmış şekilde murakabeden başını kaldırdı ve; “Bu senenin Cemaziyelevvel ayının yirminci
günü seher vaktinde sıdk ve himmetle falan canipten yürüyüş etsinler ol gün kale feth ola!”
dedi. 145
Fatih Sultan Mehmed kadar ordunun da sevip saydığı Akşemseddin'in, bu
müjdesinden sonra, denilen vakitte komutanı ve askerîyle tüm ordu büyük bir hırsla İstanbul
surlarını kuşattı. Buradan sonrasını şeyh Akşemseddin'in oğlu şöyle anlatmaktadır.
“Tayin olunan vakit gelmiş, fakat kale fetholunamamıştı. Padişah gadaplanmış,
bizde de za’f-ı kalp ârız olmuştu. Bu esnada pederime mülaki olayım deyü vardım. Bekçi;
‘Şeyh içeri kimseyi koymayın deyü sipariş etti. İçeri bırakmam.’ dedi. Çadırın kenarından
içeri baktım, başından tacı yuvarlanmış, başı açık, toprağa secde etmiş, niyâz edüp ağlıyordu.
Ben geri çekilirken hemen secdeden başını kaldırd; “Elhamdülillah kale feth olundu.” dedi.
Filvaki geriye baktığımda kaleye askerler girmişti.” 146
Fatih'in ordusunca açılan İstanbul kapılarından, Osmanlı İslam ordusu zaferin verdiği
coşkunluk ve güvenle ilerlemiş, 9 asırdır islam mücahidlerinin gerçekleştiremedikleri bir
zaferi, “Onu fetheden asker ne güzel askerdir!” hadisinin muhatapları olarak gerçekleştirmiş
oluyorlardı. Böylece Fatih Sultan Mehmed İstanbul'a girmiş ve fethin üçüncü günü
Ayasofya'ya gelmiş ve orasını camiye dönüştürmüş, ilk hutbeyi de Akşemseddin'e
okutmuştur.147
Bütün bu rivayetler, Akşemseddin'in İstanbul'un fethinde ne derece büyük bir role
sahip olduğunu göstermektedir. Hacı Bayram’ın; “Fethi bizim köse ile beşikteki bu çocuk
görecek!” beyanına güvenen Akşemseddin, fethin başından sonuna kadar, manevi liderliğini
hakkıyla yerine getirmiştir. Zaten Fatih Sultan Mehmed Han da Akşemseddin'in bu büyük
yararlılığını, fetih sonrasında şu sözleriyle ifade etmiştir. “Bu ferah ki bende görürsünüz;
144

Çakan, Fetih Hadisi ve Akşemseddin’in Fetihteki Yeri, Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, s. 161.

145

Cebecioğlu, “Akşemseddin”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, s. 395.

146

Aynı eser, s. 396.

147

Aynı yer.

33

yalnız bu kalenin fethinden değildir. Akşemseddin gibi bir azizin, benim zamanımda olduğuna
sevinirim.”148
İstanbul fethedildikten sonra İslam orduları İstanbul'a girerler, fethedilen şehrin
sâkinleri, Fatih Sultan Mehmed Han’ın yanındaki hocası Akşemseddin’i padişah sanarak ona
doğru gittiler ve ellerindeki çiçek demetlerini Akşeyh’e uzattılar. Fakat o, kalabalığa talebesi
Fatih’i göstererek, Sultan Mehmed odur; ona gidiniz, diye işaret eti. O zaman genç, muzaffer
hünkâr gülümseyerek. “Hayır, ona gidiniz, gene ona gidiniz. Evet Sultan Mehmed benim,
lakin o benim hocamdır.”149 diyerek Akşemseddin’e hürmet göstermişti.
7) Akşemseddin'in Vefatı
Şeyh Akşemseddin Mehmed Bin Hamza, İstanbul'un fethinden hemen sonra yeniden
Göynük’e dönmüş kendinden sonra gelecek takipçilerini terbiye ve tedris işlerine yeniden
başlamıştır. Dikkate değerki, İstanbul’da ilk kurulan Salacak semti Akşemseddin’in soyu olan
Oğuzların Sala aşireti olmuştur. İstanbul’dan Göynük’e döndükten bir sene sonra oğlu
Muhammed Fazlullah’ı kendi dergahına postnişin tayin etmiştir. 150 Vefatına yakın senelerde
oğlu Hamdullah’ın ta’lim ve terbiyesiyle meşgul olmuştur.
Akşemseddin Hazretleri vefaat etmeden önce çocuklarını ve müridlerini toplayarak
kendi inşa ettiği mescidde onlara vasiyette bulunmuştur. Orada bulunanlarla helalleşip
vedalaştıktan sonra Yasin Suresini okumaya başlamış, sonra sünnet üzere sağ tarafına yatıp
elini sağ yanağına koyarak ruhunu Allah’a teslim etmiştir. 151
Akşemseddin'in vefat tarihi h.863/m.1459 senesinin 5 Cumâdi’l âhiresidir. 152 Kabri
de Göynük’te kendi yaptırdığı mescidin yanı başındadır. 153 Şeyh Akşemseddin’in vefaat
tarihi Göynük’teki türbesinin kapısında şu şekilde yazılmıştır:
148

Enîsî, Menakıb, s.62.

149

Şanlı, Akşemseddin Hazretleri’nin Hayatı, s.16

150

Nalbantoğlu, Muhittin, ‘Akşemseddin’in Hayatı ve Eserleri’ , Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.18.

;Gökçe, Akşemseddin Mehmed Bin Hamza’nın Hayatı, s. 56.
151
152

Cebecioğlu, “Akşemseddin”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları , s.400.

Ayvansarâyî, Vefâyât-ı Meşâyih, İstanbul Üniv. Merkez Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Ktp., No: 2464.,

İstanbul, 1375, Vrk. 3a. ;Cebecioğlu, Akşemseddin’de Bazı Tasavvufi Kavramlar, A.Ü.İ.Fakültesi Dergisi,
s.86. ; Vassaf, Sefine, Vrk. 136b. ; Mehmed Şâkir, Terâcim-i Ahvâl-î Meşâhir-î İslâmiyye, İstanbul Üniv.
Merkez Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Ktp., No: 5040, İstanbul, 1310, s. 396.
153

Cebecioğlu, “Akşemseddin’de Bazı Tasavvufi Kavramlar”, A.Ü.İ.Fakültesi Dergisi, s.86.

34

“…Tuvuffiye eş-Şeyh efdalu’l-mudakkıkîn Muhammed bin Hamza eş-ŞehîrbiAkşemseddin kuddise sirruh ve evâhire’r-Rebîati evvelî fi seneti selâsin ve sittîne semânemine”
Akşemseddin, tıpkı Hz. Peygamber (s.a.) gibi öldüğünde geriye yok denecek kadar
az şey bırakmıştı. Hırka, kaftan, gömlek, tac ve amâme (sarık) onun sahip olduğu her şeydi.
Kendisi bu konuda şunları söylemektedir: “Çıplak geldik, çıplak gidiyoruz. Bir yerden diğer
yere gidiyoruz, ikisi arasında ele geçen nedir ki? 154
8) Akşemseddin’e Atfedilen Kerametler ve Hikmetli Sözler
Bu bölümde Akşemseddin’e ait kaynaklarda geçen tüm kerametlere ve hikmetli
sözlere tamamiyle yer vermek mümkün değildir. Biz burada yalnızca kaynaklarda geçen
yüzlerce keramet ve ibretli sözlerden birkaç tanesini çarpıcı yönleriyle ele almak istiyoruz.
a) Akşemseddin’e atfedilen kerametler
I) Ebu Eyyûb el Ensari’nin Kabrini Keşfi
Bilindiği üzere Emevi Halifelerinden Muaviye’nin İstanbul üzerine gönderdiği
orduya katılarak İstanbul önlerine kadar gelen Ebu Eyyub el-Ensari (r.a.) h.51/m.700 tarihinde
İstanbul surlarının önlerinde vefat etmiştir. Peygamberimizi Medine’de evinde barındıran ve
onun bayraktarlığını yapan bu mübarek sahabî Resulullah’ın vefatından sonra kendini
savaştan savaşa atmış ve nihayet Muaviye’nin oğlu Yezid komutasındaki İslam ordusuyla
İstanbul önlerine gelmişti. Geldiği yerlere bir daha geri dönemeyen el-Ensarî şâyet vefat
ederse kendisini vefat ettiği yere defnetmelerini vasiyet etmiş ve böylece İstanbul sınırları
içersinde hayata gözlerini yummuştu. Bugün İstanbul şehrinde bir semte adını veren bu zatın
Fatih devrinde henüz kabrinin nerede olduğu bilinmiyordu. İşte Fatih Sultan Mehmed, Hocası
Akşemseddin’den Ebu Eyyub el-Ensari’nin kabrini keşfetmesini rica etmiş, şeyh de manevi
kuvveti vasıtasıyla el-Ensarî’nin kabrini bulmuştu.
Enîsî’nin Menakıbında bu kerametle ilgili şöyle bir diyalog geçmektedir.
“…. Konstantiniyye fetholdu. Sultan Mehmed Han Ebu Eyyub’un kabri şeriflerin
Akşemseddin’den iltimas eyledi. Şeyh dahi ol kabri şerifi orman arasından bulup, asâsın rast
Ebu Eyyub’un göbeği beraberince dikip tayin eyledi. Bazı kimseler asayı giderup asanın
yerine nişan idüp, ol nişanı gizleyüp (örtüp) şeyhe varup;

154

Cebecioğlu, “Akşemseddin” , Sahabeden Günümüze Allah Dostları, s.401

35

– Ol nişanı belûrsiz oldı, bir defa tayin buyurun; dediler. Şeyh yine geldi asasın
dikdi. Pes kandılar o gizledikleri nişanın üzerine dikilmiş. Pes Akşemseddin buyurdu;
– Kabri şerif, budur….”155
Fatih Sultan Mehmed Hz. Ebu Eyyub El- Ensari’nin kabrini tayin ettirdikten sonra
hemen yanına bir cami yaptırmış ve kabri de türbe haline getirmiştir.
Bugün dünyanın dört bir yanından İstanbul'a gelen Müslümanlar Peygamberimizin
sadık arkadaşı olan bu sahabeyi ziyaret etmektedir.
II) Ben İbadetimi Mahsus Allah’a Ederim Sözü
Akşemseddin yolda giderken bir kimse ile arkadaş olur. Bu adam beyaz bir ata
binmişti. Bu at Akşeyh’in çok hoşuna gitmişti. Bir ara, bu beyaz ata sahip olmayı düşünmüş,
fakat içindeki bu meyilden vazgeçmişti. Ancak bu defa da atın sahibinin gönlünden, atı şeyhe
verme düşüncesi geçti ve bunun üzerine atı şeyhe bağışladı. Şeyhin büyük oğlu Sâdullah
Çelebi, bu durumun hikmetini sordu. Şeyh şu cevabı verdi.
“Ben ibadetimi mahsus Allah’a ederim. Pes dünya bana hizmet eder.” 156
III) Akşemseddin'in Kendi Vefatına Dair Kerameti
Akşemseddin sık sık “Bu küçük oğlum, Muhammed Hamdi yetim ve zelil kalır; yoksa
bu mihneti çok dünyadan geçerdim.” demekteydi. Bunu işiten Hamdi Çelebi’nin annesi
Akşemseddin’e;
“Göçerdim dersin, yine göçmezsin” diye onu hafife almış ve şeyhi gücendirmişti.
Hanımının bu ifadesine Akşemseddin;
“Göçelim”; deyip Göynük’de yaptırdığı mescide gitmiş, sevenleri ve çocuklarını da
yanına çağırarak, vasiyetini yapmış ve oradakilerle helalleşmiş sonra da orada bulunanlara
bana Sure-i Yâsin okuyun diyerek, sünnet üzere sağ tarafına yatıp ruhunu Allah’a teslim
etmiştir.157

155

Enîsî, Menakıb, Vrk. 11b-12a

156

Aynı eser, Vrk. 6b

157

Enîsî, Menakıb, Vrk. 6b; Cebecioğlu, “Akşemseddin” , Sahabeden Günümüze Allah Dostları, s.400. ;

Nalbantoğlu, Muhittin, ‘Akşemseddin’in Hayatı ve Eserleri’ , Akşemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.18.

36

Oğlu Muhammed Hamdi Efendi, yazdığı Kıssa-i Yusuf’da bu konudan esinlenerek
şöyle demiştir.158
Adem oldur ki, mevte kâdir olur
Ancılayın kimse nâdir olur
Diri sanursun ânı ölmüşdür
Cânına cismi merkad olmuştur
Cesedü cismü ruhı vuslat-ı beyn
Olur ehl-i bekâya sûret-i ayn
Hamdi ehl-i bekâyı yâd eyle
Hâtırın yâd ile şâd eyle
Bülbül-i ve bustân-ı vefâ
Şehbâz-ı şikârgâh-ı bekâ
Ayni nûr-ı beyâz-ı meşrîk-ı dîn
Kutb-ı irşâd Şeyh Şemseddîn
Tıfl-ı ferzendim âna bu fakîr
Olmuş idi zâif Hazret-i Pîr
Bana eylerdi şefkatle nazar
İder idi bu oğlum olmasa eğer
Gider idim, bu dâr-ı mihnetten
Derd-i gamdan belâ-yı gurbetten
Ah kim bu beytimi Yusuf var
Kılıserdir cefâ-yı ihveti zâr
IV) Şeyh-en Lillah!...Sözü
Bir gün şeyhin önüne yemek için bir sahan pilav getiriler. Fakat şeyh pilavı yemeye
bir türlü başlamaz. Orada bulunanlardan biri doğru olmaz düşüncesiyle;

158

Enîsî, Menakıb, Vrk. 8a. ; Cebecioğlu , “Akşemseddin” , Sahabeden Günümüze Allah Dostları, s.400.

37

– Buyrun yiyelim! … der. Şeyh o kimseye dönerek.
– Bu pilav oturanların nasibi değildir. Onun için yememiz doğru olmaz; der. Adam
açık gözlülük yaptığını sanarak;
_ Niçin nasibimiz olmasın; der ve besmele çekerek tam elini pilavı yemeye
uzatacakken kapıdan dilencinin biri;
“– Şey’en lillah (Allah için birşeyler verin) diye seslenir. Akşemseddin orada
bulunanlara, nasibini isteyene verin deyince pilavı gelen kişiye verirler.159
b) Akşemseddin’e Atfedilen Hikmetli Sözler
Takdir edilecektir ki burada da kaynaklarda geçen Akşemseddin’e ait tüm hikmetli
sözleri ele almak mümkün değildir. Biz burada yalnızca kendimize göre çarpıcı bulduğumuz
bazı hikmetli sözlerinden bahsedeceğiz.
“– Her işe besmele ile başla. Temiz ol, her daim iyiliği adet edin. Tembel olma,
namaza önem ver. Nimete şükret, belaya sabret. Dünyanın mutluluğuna mağrur olma.
Kimseye kızma, eziyet ve cefa etme. Ömrün uzun olsun istersen, kimsenin nimetine hased
etme. Kimseyi kötüleme, senden üstün kimsenin önünden yürüme. Dişin ile tırnağını yeme.
Misvakı başkaları ile beraber ortak kullanmak uygun olmaz. Çok uyumak, kazancın
azalmasına sebep olur. Akıllı isen yalnız yolculuğa çıkma. Gece uyanık ol, seher vakti Kur’an
oku. Daima Allah Tealayı zikret. Kendini başkalarına methetme. Nâmahreme bakma. Harama
bakma, yoksa gaflete düşersin. Kimsenin kalbini kırıp viran eyleme. Düşen şeyi temizleyerek
yersen fakirlikten kurtulursun. Edebli, alçak gönüllü ve cömert ol. Cünub kimse ile yemek
yemek, üzüntüye sebep olur. Yalnız başına bir evde yatmaktan sakın. Çıplak yatmak, fakirliğe
sebep olur.”160
“– Velî, insanlardan gelen sıkıntılara katlanıp tahammül gösteren kimsedir.
Sıkıntıları göğüsler, belalar yüzünden şikayetçi olmaz ve adâvet beslemez. Düşmanlık tavrı
takınmaz. O, toprak gibidir. Toprağa her türlü kötü şeyler atılır. Fakat topraktan hep güzel
şeyler biter.”161
“– Bela günlerinde, bela geldiğinde, Eyyub aleyhisselâmın kulluğu iyi bir kulluktur.

159

Enîsî, Menâkıb. , Vrk. 13a.

160

Cebecioğlu, “Akşemseddin” , Sahabeden Günümüze Allah Dostları, s. 401.

161

Aynı yer.

38

Kulluk beş kısımdır:
1- Ten kulluğudur: Bu, Allah Teâlâ’nın emirlerine uyup yasak ettiği şeylerden
sakınmaktır.
2- Nefs kulluğudur: Bu kulluk, nefsi terbiye etmek, düzeltmek, mücâhede ve nefsin
istemediği şeyleri yapmak, riyâzet çekip nefsin istediği şeyleri yapmamaktır.
3- Gönül kulluğudur: Bu ise dünyadan ve dünyada bulunan şeylerden yüz çevirip
ahirete yönelmektir. Ahirete yarar iş yapmaktır.
4- Sır kulluğudur: Bu, herşeyi bırakıp tamamen Allah teala’ya dönmek ve O’nun
rızasını kazanmaktır.
5- Can kulluğu: Bu kulluk, müşahedeye ermek için kendini Allah yoluna vermekle
olur.” 162
“– Manevi huzura ermekle, bu yolda ilerlemek için dört şey lazımdır:
1) Az yemek
2) Az uyumak
3) Halka az karışmak
4) Allah Tealayı çok zikretmek163
9) HALİFELERİ
a) Muhammed Fazlullah
Akşemseddin’in oğullarından olan Muhammed Fazlullah ile ilgili çalışmamızın baş
kısımlarında kısaca bilgi vermiştik. Verdiğimiz bu bilgilereden farklı olarak Akşemseddin’in
oğlu Muhammed Fazlullah’ı diğer oğulları sağ iken Göynük’te tarikatının postnişini olarak
tayin ettiğini Enisî’nin Menakıbnamesinden öğrenmekteyiz. Akşemseddin vasiyetnamesinde;
“…. Benim mülkümde nesnem kalmadı. Ta hatta arkada hırkam ve kaftanım ve
gömlek ve taç ve amâmeyi oğlum Pir Muhammed’e bahş ettim.” 164

162

ifadesinden de oğlu

Akşemseddin, Risaletü’n-Nûriyye, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Ktp. No: 2408, İstanbul,

Vrk. 125a- 125b.
163

Aynı eser, Vrk. 29a.

164

Enîsî, Menâkıb. , Vrk. 25b.

39

Muhammed Fazlullah’ı arkasından Bayramiyye Tarikatına postnişîn tayin ettiğini tam olarak
anlayabiliyoruz.
Şeyh Muhammed Fazlullah halifeliği aldıktan sonra Göynük’te kalmış babasının
vazifesine devam etmiş ve h.950 /m. 1543-44 yıllarında vefat etmiştir.165
b) Hamzatü’s- Şâmî
Akşemseddin'in halifelerinden biri olan Hamzatü’s-Şamî ile ilgili eldeki kaynaklarda
pek bir bilgiye rastlayamadık. Menâkıbnâme’de Akşemseddin’in halifesi olduğu ve kabrinin
Keskin’de olduğu bildirilmektedir.166 Hamzatü’ş-Şamiyye ait bir vakfiyyenin var olduğunu
ve bu vakfiyye vasıtasıyla Şeyh Şâmî’nin, şeyhi Akşemseddin gibi camî, mescid ve dergâh
yaptırarak ölü araziden bir kısmını canlandırıp şenlendirdiği ve pek çok çoluk çocuğa sahip
çıktığı bilgisine sahibiz.167
Bu vakıfla ilgili de Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde:
“…. Bu mahallelerde Keskin içinde eş-Şeyh İbrahim Suzi bin Arraf Hüseyin
ziyaretgahı vardır. Bu zat da Akşemseddin’in halifelerindendir. Şehr-i Sivas’ta vucuda gelmiş
bir merd-i kamil idi. Hala ziyaretgahı enamdır. Andan ileri Şeyh Şamî karyesine geldik. Bu
kangırı hâkiyle Sivas eyaleti arasında Keskin içinde Kalecik kazası nahiyesinde ikiyüz haneli
mamur ve müzeyyen bir karye-i zibâdır. Amma, yine evleri ka’r-i zemin içindedir.”168
dedikten sonra bu sözünü teyid için “Hz. Şeyh Şamî’yi gelip ziyaret eyledik. Çok şükür Hakka
yine hüsn-i ibadet eyledik.”169 diyerek sözlerini tamamlamaktadır.
c) Karahisârlı Mısırlıoğlu Abdurrahim
Babasının adı Mısırlıoğlu Alaaddin’dir.170 Doğum tarihi ile ilgili kaynaklarda kesin bir
bilgiye ulaşılamamaktadır. Zâhirî ilimleri tahsil ettikten sonra, bâtini ilimleri öğrenmek amacıyla
Akşemseddin’e intisab etmiştir. Abdurrahim-i Karahisarî Akşemseddin’e hilafet verilmesinden
sonra, ona intisab edenlerin başında gelmektedir. Akşemseddin’in Çandarlıoğlu

165

Gökçe, Akşemseddin’in Hayatı, s.57.

166

Enîsî, Menâkıb-ı Akşemseddin, Vrk. 21a

167

Kaçalin, Akşemseddin Hayatı ve Eserleri., s.32

168

Evliya Çelebi, Seyâhat-nâme, İstanbul, 1314, c.2. s.415

169

Aynı yer.

170

Kaçalin, a.g.e. , s. 33.

40