Ο ΑΠΟΛΛΩΝ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΧΩΡΟ (PDF)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Βουβουλής Αλέξανδρος

«Ο Απόλλων στον μακεδονικό χώρο »

Θεσσαλονίκη 2007

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ
ΒΟΥΒΟΥΛΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Επιβλέπων καθηγητής : Ι. Μ. ΑΚΑΜΑΤΗΣ

Ημερομηνία έγκρισης : 19.01.2007

Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας

-

Αρχαιολογίας του Α. Π. Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το
Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

Στους γονείς και στην αδελφή μου

« Ζεύς δ΄ ὀλέσει καὶ τοῦτο γένος μερόπων ἀνθρώπων,
εὗτ΄ ἄν γεινόμενοι πολιοκρόταφοι τελέθωσιν.
οὐδὲ πατὴρ παίδεσσιν ὁμοίιος οὐδέ τι παῖδες,
οὐδὲ ξεῖνος ξεινοδόκῳ καὶ ἑταῖρος ἑταίρῳ,
οὐδέ κασίγνητος φίλος ἔσσεται, ὡς τὸ πάρος περ.
αἶψα δὲ γηράσκοντος ἀτιμήσουσι τοκῆας.
μέμψονται δ΄ ἄρα τοὺς χαλεποῖς βάζοντες ἔπεσσιν,
σχέτλιοι, οὐδὲ θεῶν ὄπιν εἰδότες∙ οὐδέ μεν οἵ γε
γηράντεσσι τοκεῦσιν ἀπὸ θρεπτήρια δοῖεν»
Ησίοδος, Ἔργα καὶ Ἠμέραι, στ. 180 – 188

I

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ....................................................................................................... I
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................. i
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ........................................................................................................... 1
2. ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΗΓΕΣ ................................................................................................ 5
2.1. ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΓΡΑΠΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ..................................................................... 5
2.2. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΓΡΑΠΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ................................................................ 9
3. ΙΕΡΑ ................................................................................................................... 13
3.1.Αμφίπολη ...................................................................................................... 13
3.2. Απολλωνία ................................................................................................... 14
3.3. Βάλλα........................................................................................................... 14
3.4. Βεργίνα......................................................................................................... 14
3.5. Βέροια .......................................................................................................... 14
3.6. Δίον .............................................................................................................. 15
3.7. Ιχναί ............................................................................................................. 15
3.8. Καλίνδοια ..................................................................................................... 16
3.9. Κύρρος ......................................................................................................... 16
3.10. Μαυροπηγή Κοζάνης .................................................................................. 17
3.11. Νέα Ρόδα Χαλκιδικής ................................................................................. 17
3.12. Ξηρολίμνη Κοζάνης .................................................................................... 22
3.13. Όλυνθος...................................................................................................... 23
3.14. Πέλλα ......................................................................................................... 24
3.15 Πύδνα .......................................................................................................... 24
3.16. Ριζώματα .................................................................................................... 24
3.17. Φίλιπποι...................................................................................................... 25
4. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΙΝΗΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ......................................................... 26
4.1. ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ................................................................................................. 26
4.1.1. Νομίσματα Ακάνθου (αρ. κατ. 1) ............................................................... 26
4.1.2. Νομίσματα Αμφιπόλεως (αρ. κατ. 2 – 8).................................................... 26
4.1.3. Νομίσματα Απολλωνίας (αρ. κατ. 9 – 10) .................................................. 28
4.1.4. Νομίσματα Αφύτου (αρ. κατ. 11 – 12) ....................................................... 28
4.1.5. Νομίσματα Βοττικής (αρ. κατ. 13 – 14) ..................................................... 29
4.1.6. Νομίσματα Ολύνθου – Κοινού Χαλκιδέων (αρ. κατ. 15 – 22) .................... 29
4.1.7. Νομίσματα Ορθαγορίας (αρ. κατ. 23) ........................................................ 31
4.1.8. Νομίσματα Τορώνης (αρ. κατ. 24 – 25) ..................................................... 31
4.1.9. Νομίσματα Φιλίππου Β’ (359 – 336 π.Χ.) (αρ. κατ. 26 – 29)..................... 32
4.1.10. Νομίσματα Αλεξάνδρου Γ’ (336 – 323 π.Χ.) (αρ. κατ. 30) ....................... 33
4.1.11. Νομίσματα Φιλίππου Γ’ (323 – 316 π.Χ.) (αρ. κατ. 31) ............................ 33
4.1.12. Νομίσματα Κασσάνδρου (311 – 297 π.Χ.) (αρ. κατ. 32 – 33).................. 34
4.1.13. Νομίσματα Αντιγόνου Γονατά (277 – 239 π.Χ.) (αρ. κατ. 34) .................. 34
4.1.14. Νομίσματα βασιλέως Δέρδα ΙΙ Ε λιμιώτιδος (α’ μισό 4 ου αι. π. Χ.) (αρ. κατ.
35 – 36) ............................................................................................................... 35
4.1.15. Νομίσματα αυτονόμων κοπών μακεδονικών πόλεων (187 – 168 π.Χ.) (αρ.
κατ. 37 – 42)........................................................................................................ 35
4.1.15.1. Αυτόνομες κοπές Πέλλας (187 – 168 π.Χ.) (αρ. κατ. 37 – 39) ............... 35
4.1.15.2. Αυτόνομες κοπές χωρίς ονόματα βασιλέων (185 – 168 π.Χ.) (αρ. κατ. 40
– 41).................................................................................................................... 36
4.1.15.3. Αυτόνομη κοπή Απολλωνίας (;) (μετά το 187 π. Χ.) (αρ. κατ. 42) ........ 36

II
4.2. ΑΓΑΛΜΑΤΑ – ΑΓΑΛΜΑΤΙΔΙΑ .................................................................... 38
4.3. ΠΗΛΙΝΑ ΕΙΔΩΛΙΑ ......................................................................................... 41
4.4. ΑΝΑΓΛΥΦΑ ................................................................................................... 44
4.5. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ................................................................ 51
4.6. ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ .................................................................................................... 56
5. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ............................. 67
5.1. ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ................................................................................................. 67
5.1.1. Νομίσματα Αμφιπόλεως ............................................................................ 67
5.1.2. Νομίσματα αποικιών .................................................................................. 68
5.1.3. Νομίσματα του Κοινού των Χαλκιδέων ..................................................... 69
5.1.4. Νομίσματα του Φιλίππου Β’ ...................................................................... 70
5.1.5. Νομίσματα Αλεξάνδρου Γ’ ........................................................................ 73
5.1.6. Νομίσματα Φιλίππου Γ’ ............................................................................. 74
5.1.7. Νομίσματα Κασσάνδρου ........................................................................... 75
5.1.8. Νομίσματα Αντιγόνου Γονατά ................................................................... 75
5.1.9 Νομίσματα βασιλέως Δέρδα της Ελιμιώτιδος .............................................. 76
5.1.10. Νομίσματα αυτονόμων κοπών ................................................................. 77
5.1.11. Νομίσματα βασιλέων Παιονίας ................................................................ 80
5.1.12. Νομισματικοί τύποι Μακεδόνων βασιλέων που είναι πιθανό να αποδίδουν
την μορφή του Απόλλωνος .................................................................................. 82
5.1.13 Συμπεράσματα .......................................................................................... 83
5.2. ΑΓΑΛΜΑΤΑ – ΑΓΑΛΜΑΤΙΔΙΑ .................................................................... 85
5.2.1. Τύπος Α. Απόλλων Κιθαρωδός (αρ. κατ. 43 – 44)...................................... 86
5.2.2. Τύπος Β. Απόλλων με τόξο (αρ. κατ. 45) ................................................... 88
5.2.3. Συμπεράσματα ........................................................................................... 91
5.3. ΠΗΛΙΝΑ ΕΙΔΩΛΙΑ ......................................................................................... 93
5.3.1. Τύπος α Απόλλων Κιθαρωδός (αρ. κατ. 47 – 48) ....................................... 93
5.3.2. Τύπος α1 Απόλλων παίζει κιθάρα (αρ. κατ. 47) ......................................... 94
5.3.3. Τύπος α2 Απόλλων κρατά κιθάρα και φιάλη (αρ. κατ. 48) ......................... 95
5.3.4. Τύπος β Απόλλων με λύρα (αρ. κατ. 49) .................................................... 96
5.3.5. Συμπεράσματα ........................................................................................... 99
5.4. ΑΝΑΓΛΥΦΑ ..................................................................................................100
5.4.1. Τύπος Α1. Απόλλων Κιθαρωδός (αρ. κατ. 50 – 51, 56 – 58) .....................100
5.4.2. Τύπος Α2. Απόλλων και Αρτέμιδα (αρ. κατ. 52 – 53, 55) .........................102
5.4.3. Τύπος Α3. Απόλλων και αναθέτης (αρ. κατ. 54) .......................................103
5.5. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ............................................................... 106
5.6. ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ...................................................................................................116
6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ...........................................................................................128
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ .......................................................................................................133
1. Νομίσματα βασιλέων της Παιονίας (356 – 315 π.Χ. .......................................133
1.1. Νομίσματα βασιλέως Λυκκείου (356 – 335 π.Χ.) ........................................133
1.2. Νομίσματα βασιλέως Πατράου (335 – 315 π.Χ.) .........................................133
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ .....................................................................................135

i

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΑΑ

Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών

ΑΔ

Αρχαιολογικό Δελτίον

Αδάμ – Βελένη, Π.,

«Αρχαιολογικά Αραβησσού – Mutatio scurio», Μνείας
Χάριν.

Τόμος

στην

μνήμη

Μαίρης

Σιγανίδου ,

Θεσσαλονίκη 1998, 1 – 16.
ΑΕ

Αρχαιολογική Εφημερίς

ΑΕΜΘ

Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Ακαμάτης 1993

Ακαμάτης, Ι. Μ.,

Πήλινες μήτρες αγγείων από την

Πέλλα. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής ,
Αθήνα 1993.
Αλλαμανή,

Β.

– «Νομός Ημαθίας», ΑΔ 35 (1980), Αθήνα 1988, 399 –

Τζαναβάρη Κ.,

410.

Αλλαμανή – Σουρή 1990

Αλλαμανή – Σουρή, Β., «Απόλλωνι, Ασκληπιώι,
Υγιείαι», ΑΔ 39 (1984), Μέρος Α’, Μελέτες, Αθήνα 1990,
205 – 231.

Ανδρόνικος, Μ.,

Αρχαίαι επιγραφαί Βεροίας , Θεσσαλονίκη 1950.

Ανδρόνικος,

Μ.

– Το ανάκτορο της Βεργίνας, Αθήνα 1961.

Μακαρόνας,

Χ.

–

Μουτσόπουλος,

Ν.

–

Μπακαλάκης, Γ.,
Ανδρόνικος 1984

Ανδρόνικος, Μ., Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες
αρχαιότητες, Αθήνα 1984.

Ανδρόνικος, Μ., Δρούγου, «Βεργίνα», Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1991,
Στ.,

Σαατσόγλου

– Αθήνα 1992, 62 – 70.

Παλιαδέλη,

Χρ.,

Φάκλαρης,

Π.,

Κοτταρίδου, Αγγ.,
Αρβανιτόπουλος, Α.,

«Ανασκαφαί και έρευναι εν Αργολίδι και Θεσσαλία.
(Προσθήκαι)», ΠΑΕ 1920, Αθήνα 1920, 17 – 28.

Βαβρίτσας, Α.,

«Επιγραφή εξ Αραβησσού Πέλλης», Αρχαία Μακεδονία

ii
ΙΙ, (1973), Θεσσαλονίκη 1977, 7 – 11.
Βοκοτοπούλου 1986

Βοκοτοπούλου, Ι., «Η επιγραφή των Κ αλινδοίων»,
Αρχαία Μακεδονία, IV (1983), Θεσσαλονίκη 1986, 87 –
114.

Βοκοτοπούλου 1989α

Βοκοτοπούλου Ι., «ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων», ΑΔ 37(1982), Χρονικά, Β 2,
Αθήνα 1989, 279 – 286.

Βοκοτοπούλου 1989β

Βοκοτοπούλου Ι., «ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων», ΑΔ 38(1983), Χρονικά, Β 2,
Αθήνα 1989, 265 – 280.

Βοκοτοπούλου 1990

Βοκοτοπούλου, Ι., «Νέα τοπογραφικά στοιχεία για την
χώρα των Χαλκιδέων», Μνήμη Δ. Λαζαρίδη. Πόλ ις και
χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη , Θεσσαλονίκη
1990, 109 – 144, 125.

Βοκοτοπούλου 1995

Βοκοτοπούλου, Ι., «Νέα Ρόδα», ΑΔ 45 (1990), Χρονικά,
Β2, Αθήνα 1995, 321.

Βοκοτοπούλου
Τσιγαρίδα 1998α
Βοκοτοπούλου
Τσιγαρίδα 1998β

– Βοκοτοπούλου, Ι. – Τσιγαρίδα, Ε. – Μπ., «Νέα Ρόδα»,
ΑΔ 48 (1993),Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1998, 350.
– Βοκοτοπούλου, Ι. – Τσιγαρίδα, Μπ. – Ε., «Ανασκαφική
έρευνα στην “Ουρανίδων Πόλιν”», ΑΕΜΘ 8 (1994),
Θεσσαλονίκη 1998, 289 – 294.

Βουτυράς 1993

Βουτυράς, Εμ., «Η λατρεία του Ασκληπιού στην αρχαία
Μακεδονία»,

Αρχαία

Μακεδονία

V,

τόμος

1,

Θεσσαλονίκη 1993, 251 – 265.
Γουναροπούλου
Χατζόπουλος 1998

– Γουναροπούλου Λ. – Χατζόπουλος Μ. Β., Επιγραφές
Κάτω Μακεδονίας. Τεύχος Α’. Επιγραφές Βέροιας, Αθήνα
1998.

Δεληβοριάς, Α.,

“Zum Motiiv des Triumphierenden Perseus”, Antike
Kunst 12 (1969), 22 – 24.

Δεσπίνης, Γ.,

«Λίθινα από τη Μακεδονία στην Αθήνα», ΑΔ 51 – 52
(1996 – 1997), Μελέτες, Α, Αθήνα 2000, 119 – 124.

Δεσπίνης κ.α. 1997

Κατάλογος

Γλυπτών

του

Αρχαιολογικού

Μουσείου

Θεσσαλονίκης Ι, επιμ. Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου –

iii
Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς, Θεσσαλονίκη 19 97.
Δεσπίνης κ.α. 2003

Κατάλογος

Γλυπτών

του

Αρχαιολογικού

Μουσείου

Θεσσαλονίκης ΙΙ, επιμ. Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου –
Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς, Θεσσαλονίκη 2003.
Δήμιτσας, Γ.,

Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις
σωζομένοις, Τόμος 1, Θεσσαλονίκη 1988.

Δρούγου,

Στ.

– Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βέροιας , Αθήνα 1980.

Τουράτσογλου, Γ.,
Δρούγου, Στ.,

Πόλεμος και ειρήνη στην αρχαία Αθήνα. Η υδρία της
Πέλλας, Αθήνα 2004.

Κανατσούλης, Δ.,

«Η μακεδονική πόλις από της εμφανίσεώς της μέχρ ι των
χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου», Μακεδονικά 5
(1961 – 1963),Θεσσαλονίκη 1963, 15 – 101.

Καραμήτρου 1986

Καραμήτρου – Μεντεσίδη, Γ., «Δύο ενεπίγραφες στήλες
από τον νομό Κοζάνης», ΑΕ 1986, 147 – 153.

Καραμήτρου

– «Νομός Κοζάνης», ΑΔ 39 (1984), Χρονικά, Β, Αθήνα

Μεντεσίδη, Γ.,
Καραμήτρου

1989, 265 – 267.
–

Ζιώτα Ζιώτα, Χρ., Καραμήτρου – Μεντεσίδη, Γ., «Αρχαιότητες

1991

της επαρχίας Εορδαίας Νομού Κοζάνης», ΑΕΜΘ 2
(1988), Θεσσαλονίκη 1991, 27 – 33.

Καραμήτρου

– Κοζάνη, Πόλη Ελιμιώτιδος. Αρχαιολογικός οδηγός ,

Μεντεσίδη, Γ.,

Θεσσαλονίκη 1993.

Καραμήτρου 2001α

Καραμήτρου – Μεντεσίδη, Γ., «Νομός Κοζάνης 1999 :
ανασκαφές εν οδοίς και παροδίως», ΑΕΜΘ 13 (1999),
Θεσσαλονίκη 2001, 337 – 368.

Καραμήτρου 2001β

Καραμήτρου – Μεντεσίδη, Γ., «Νομός Κοζάνης :
νεώτερα επιγραφικά ευρήματα», Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο
Επιγραφικής. Στην μνήμη Δ. Κανατσούλη (1999),
Θεσσαλονίκη 2001.

Καραμήτρου

–

«Νομός Κοζάνης», ΑΔ 53 (1998), Χρονικά, Β 2, Αθήνα

Μεντεσίδη, Γ.,

2004, 666 – 673.

Κοτζιάς 1956

Κοτζιάς, Ν. Χ., «Ο

παρά το αεροδρόμιον της

Θεσσαλονίκης (Σέδες) Γ’ τάφος», ΑΕ (1937), Μέρος

iv
τρίτον, Αθήνα 1956, 866 – 895.
Κοτταρίδη,

Α.

– «Αρχαιολογικές έρευνες στα ημαθιώτικα Πιέρια»,

Μπρεκουλάκη, Χ.,

ΑΕΜΘ 11(1997), Θεσσαλονίκη 1999, 109 – 114.

Κουμανούδης, Στ.,

Λεξικόν Λατινοελληνικόν,μετά συνωνύμων και αντιθέτων
της λατινικής, Αθήνα 1995.

Κουρουνιώτης, Κ.,

«Εκ του ιερού της Αμαρυσίας Αρτέμιδος», ΑΕ (1900),
Αθήνα 1900, 5 – 26.

Κουρουνιώτης, Κ.,

«Ερετρικαί επιγραφαί», ΑΕ(1911), Αθήνα 1911, 1 – 38.

Λαζαρίδης 1963

Λαζαρίδης, Δ., «Αρχαιότητες και μνημεία ανατολ.
Μακεδονίας», ΑΔ 17 (1961 – 1962), Χρονικά, Β 2, Αθήνα
1963, 233 – 248.

Λαζαρίδης, Δ. Ι.,

Νεάπολις, Χριστούπολις, Καβάλα. Οδηγός Μουσείου
Καβάλας, Αθήνα 1969.

Λαζαρίδης,

Δ.

Ρωμιοπούλου,

Κ.

– Ο Τύμβος της Νικήσιανης, Αθήνα 1992.
–

Τουράτσογλου, Γ.,
Λιάμπη 1998

Λιάμπη, Κ., “The Coinage of King Derdas and the
History of the Elimiote Dynadty”, Coins of Macedonia
and Rome. Essays in honour of Charles Hersh , (A.
Burnett, U. Wartenberg, R. Witschonke), Λονδίνο 1998,
5 – 11.

Λιλιμπάκη

– Ακαμάτη, «Ένα νέο ψηφιδωτό δάπεδο της Πέλλας», Αμητός.

Μ.,

Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο.
Μέρος πρώτο, Θεσσαλονίκη 1987, 455 – 472.

Λιλιμπάκη

– Ακαμάτη, Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της Πέλλας , Αθήνα 1994.

Μ.,
Λιλιμπάκη – Ακαμάτη Μ.,

«Θησαυρός από την περιοχή του καναλιού της Πέλλας»,
Μύρτος. Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη
2000, 377 – 392.

Λουκοπούλου

- Λουκοπούλου, Λ. Δ. – Χατζόπουλος, Μ. Β. (επιμ.),

Χατζόπουλος 1992

Φίλιππος Βασιλεύς Μακεδόνων, Αθήνα 1992.

Μακαρόνας, Χ. Ι.,

«Χρονικά αρχαιολογικά», Μακεδονικά 2 (1941 – 1952),
Θεσσαλονίκη 1953, 590 – 678.